Diagnoza schizofrenii opiera się na obserwacji objawów takich jak omamy słuchowe lub wzrokowe, dezorganizacja mowy i myśli, a także stwierdzeniu spadku poziomu funkcjonowania społecznego i zawodowego. Diagnoza schizofrenii wymaga to skrupulatnego wywiadu z pacjentem, obserwacji zachowań oraz wykluczenia innych możliwych przyczyn objawów.
Tradycyjna psychologiczna klasyfikacja zaburzeń psychicznych dzieli je na trzy podstawowe typy: psychozy, nerwice oraz zaburzenia osobowości. Schizofrenia wraz z zaburzeniami schizotypowymi (typu schizofrenii) oraz zaburzeniami schizoafektywnymi, jak i ostrymi, uporczywymi zaburzeniami urojeniowymi zaliczana jest do grupy psychoz. Schizofrenia jest poważnym zaburzeniem psychicznym charakteryzującym się utratą kontaktu z rzeczywistością, dezorganizacją myśli i emocji oraz halucynacjami i urojeniami. Obecnie tę wielosystemową chorobę rozpoznaje się na podstawie charakterystycznych zaburzeń emocjonalno – intelektualnych lub urojeń oraz halucynacji, stwierdzonych w fenomenologicznym rozpoznaniu opartym na obserwacji i opisie pacjenta.
Symptomy schizofrenii
Symptomy schizofrenii składające się na jej kliniczny obraz można podzielić na cztery podstawowe grupy:
1) Symptomy pozytywne, takie jak halucynacje i urojenia;
2) Zaburzenia myślenia, przejawiające się upośledzeniem procesu i toku myślenia;
3) Symptomy negatywne, charakteryzowane albo w kategoriach deficytów zachowania (wycofanie z kontaktów), albo trwałych cech osobowości (zblednięcie emocjonalne);
4) Symptomy wspólne dla schizofrenii i innych zaburzeń psychicznych, na przykład zaburzenia nastroju.
W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat powstało wiele teorii oraz odpowiadające im narzędza wykorzystywane w diagnostyce schizofrenii. Najpopularniejszymi z tych metod są: IMPS (Impatient Mutimensional Psychiatric Scale), PANSS (Positive and Negative Syndrome Scale), RDC (Research Diagnostic Criteria), czy też SANS/SAPS (Scale for Assesment Negative Symptoms / Scale for Assesment Positive Symptoms). Jednakże najważniejszymi w tym zakresie narzędziami są systemy klasyfikacyjne: DSM-IV (klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) oraz ICD-10 (międzynarodowa klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych).
Diagnoza schizofrenii w ICD-10
Najbardziej charakterystycznymi objawami schizofrenii wymienianymi w ICD-10 (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10, 2000) są zaburzenia myślenia i spostrzegania oraz niedostosowany i spłycony afekt. Jasna świadomość oraz sprawność intelektu są zwykle zachowane, choć z czasem mogą powstawać pewne deficyty poznawcze. Najważniejsze psychopatologiczne objawy schizofrenii w klasyfikacji ICD-10 tworzą następujące grupy objawów, które mają specjalne znaczenie w rozpoznawaniu schizofrenii i które często występują razem:
a) echo myśli, nasyłanie oraz zabieranie myśli, rozgłaśnianie (odsłonięcie) myśli;
b) urojenia oddziaływania, wpływu lub owładnięcia, wyraźnie odnoszone do ruchów ciała lub kończyny lub do szczególnych myśli, działań czy odczuć; spostrzeżenie urojeniowe;
c) głosy omamowe komentujące na bieżąco zachowanie pacjenta lub dyskutujące o pacjencie między sobą, albo innego typu głosy omamowe pochodzące z pewnych części ciała;
d) utrwalone urojenia innego rodzaju, których treść jest niedostosowana kulturowo i zupełnie niemożliwa do zaistnienia, jak: urojenia tożsamości religijnej lub politycznej, albo nadludzkich mocy czy zdolności (np. zdolności oddziaływania na pogodę lub pozostawania w łączności z przybyszami z innego świata);
e) utrwalone omamy z zakresu jakiegokolwiek zmysłu, jeżeli towarzyszą im albo zwiewne i na wpół ukształtowane urojenia bez wyraźnej treści afektywnej, bądź utrwalone myśli nadwartościowe, albo, gdy występują codziennie od tygodni lub miesięcy;
f) przerwy lub wstawki w toku myślenia, prowadzące do rozkojarzenia lub niedostosowanych wypowiedzi, albo neologizmy;
g) zachowanie katatoniczne jak: pobudzenie, zastygnięcie lub giętkość woskowa, negatywizm, mutyzm i osłupienie;
h) objawy „negatywne” schizofrenii, jak: apatia, zubożenie wypowiedzi i spłycenie lub niespójność reakcji emocjonalnych, co zwykle prowadzi do społecznego wycofania się i zmniejszenia dostosowania społecznego; należy stanowczo wykluczyć ich zależność od depresji i od leczenia neuroleptycznego;
i) znacząca, konsekwentna i szeroko zakrojona, jakościowa zmiana niektórych aspektów indywidualnego zachowania, przejawiająca się utratą zainteresowań, bezcelowością, bezczynnością, postawą zaabsorbowania sobą i społecznym wycofaniem się.
Diagnoza schizofrenii na podstawie ICD-10 jest możliwa gdy co najmniej jeden objaw o bardzo wyraźnym nasileniu (a zwykle dwa lub więcej mniej wyrazistych) należący do jednej z grup (a) – (d), albo objawy należące do co najmniej dwóch spośród grup (e) – (h), były wyraźnie obecne przez większość czasu w ciągu jednego miesiąca lub dłużej. W ICD-10 wyróżnione są następujące postaci schizofrenii:
F20.0 Schizofrenia paranoidalna
F20.1 Schizofrenia hebefreniczna
F20.2 Schizofrenia katatoniczna
F20.3 Schizofrenia niezróżnicowana
F20.4 Depresja pozchizofreniczna
F20.5 Schizofrenia rezydualna
F20.6 Schizofrenia prosta
F20.8 Schizofrenia innego rodzaju
F20.9 Schizofrenia, nie określona
Diagnoza schizofrenii w DSM-IV
Według klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV opracowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, schizofrenia to choroba charakteryzująca się pogorszeniem zdolności funkcjonowania w codziennym życiu oraz występowaniem niektórych spośród następujących objawów: omamy, urojenia, zaburzenia myślenia, zaburzenia motoryczne oraz nieadekwatne reakcje emocjonalne.
W klasyfikacji DSM-IV wyodrębnione zostały cztery typy schizofrenii: paranoidalna, katatoniczna, rezydualna oaz zdezorganizowana (hebefreniczna). Jak zauważa Alanen klasyfikacja DSM jest przykładem umownej natury granic schizofrenii. Na podstawie DSM-IV symptomy schizofrenii dzielą się na dwie grupy: symptomów pozytywnych (wytwórczych) oraz symptomów negatywnych. Do objawów pozytywnych schizofrenii według DSM-IV zalicza się:
– halucynacje (zaburzenia percepcji, spostrzegania)
– urojenia (zaburzenia myślenia dedukcyjnego)
– zdegeneralizowana mowa (zaburzenia myślenia oraz zaburzenia komunikacji werbalnej)
– zaburzenia zachowania (zaburzona kontrola zachowania oraz zaburzenia aktywności motorycznej).
Do symptomów negatywnych według DSM – IV zalicza się:
– alogię (zdezorganizowanie toku myślenia oraz zaburzenie płynności mowy)
– stępienie emocjonalne (zaburzenia ekspresji emocjonalnej)
– bierność (głównie obserwowalna w odniesieniu do motywacji i popędowości)
– ahedonia (niezdolność do spontanicznego przeżywania pozytywnych uczuć)
– aspołeczność (niezdolność do odczuwania związków emocjonalnych z innymi ludźmi)
– zaburzenia uwagi (deficyt w zakresie umiejętności koncentracji uwagi).
Aby zdiagnozować schizofrenię według DSM – IV konieczne jest występowanie:
– przez dłuższy okres czasu dwóch lub więcej charakterystycznych symptomów w ciągu jednego miesiąca,
– społeczna bądź zawodowa dysfunkcja,
– występowanie symptomów przez okres sześciu miesięcy lub dłużej,
– brak związku z zaburzeniem schizoafektywnym lub nastroju o cechach psychotycznych,
– brak związku z nadużywaniem narkotyków lub innych środków farmakologicznych,
– brak związku z zaburzeniami rozwojowymi (Kaplan, 2004).
Grzegorz Zalewski pisząc o analizie schizofrenii przeprowadzonej na podstawie DSM IV podkreślił, iż „najbardziej istotne wydaje się oparte na wynikach licznych badań stwierdzenie, że w przebiegu schizofrenii nie występuje ani jedna cecha, która byłaby identyczna w przypadku wszystkich pacjentów. Początek, czas trwania, rodzaj zaburzeń emocjonalnych, poznawczych, osobowościowych i motorycznych różnią się znacznie w większości przypadków. Wobec tego Nancy Andreasen przewodnicząca grupy opracowującej definicję schizofrenii do czwartego wydania Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM IV (…), uznała schizofrenię za zaburzenie wielosystemowe (multi – system disorder)”. Pomimo tak dużego zróżnicowania, schizofrenię można jednak ogólnie określić jako chorobę wiążącą się z upośledzeniem funkcji percepcji, myślenia i emocji, występowaniem zaburzeń poznawczych i zaburzeń pamięci oraz spłyceniem afektu.
System klasyfikacyjny ICD-10 jest bardziej popularny w Europie, natomiast DSM-IV w Stanach zjednoczonych. Kryteria tych systemów dla schizofrenii różnią się przede wszystkim pod względem wymaganego czasu trwania objawów. Zgodnie z kryteriami DSM-IV ciągłe przejawy zaburzeń powinny występować od co najmniej 6 miesięcy, natomiast według ICD 10 jednoznaczne objawy muszą być obecne przez większość czasu w ciągu miesiąca.