Czym jest jakość życia
Już starożytni myśliciele podejmowali próby rozstrzygania zagadnień związanych z istotą życia oraz jak zdefiniować jakość życia. Koncepcja szczęścia jako jakości życia zrodziła się w starożytnej Grecji. Starożytni uważali, że celem każdej ludzkiej działalności jest eudajmonia. W najbardziej ogólnym sensie termin ten oznaczał stan pełnego, racjonalnie uzasadnionego zadowolenia i satysfakcji z własnego życia. Platon i Sokrates uważali, iż eudajmonia jest stanem poczucia doskonałości własnego życia. Arystoteles twierdził, że istota szczęścia polega na czynieniu tego, co jest piękne i dobre. Hedoniści utożsamiali eudajmonię z odczuwaniem przyjemności. Stoicy z kolei uważali, że jest to stan dostępny wyłącznie ludziom oświeconym, którzy ze spokojem podchodzą do zewnętrznych zdarzeń, nie dążą za wszelką cenę do przyjemności oraz uczciwie i rzetelnie wypełniają swoje obowiązki. W nowożytności nurt mądrości życiowej (Lebensweisheit) reprezentowali Schopenhauer, a później Russel, głównymi przedstawicielami nurtu filozofii życia (Lebensphilosophie) byli Nietzsche oraz Bergson. Jakość życia (quality of life) jest jednym z najważniejszych problemów teoretycznych oraz badawczych współczesnych nauk społecznych. Stanowi przedmiot zainteresowań filozofów, socjologów, psychologów oraz – coraz częściej – osób wykonujących zawody medyczne. Pojęcie to zostało wprowadzone do dyskursu naukowego w latach pięćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych. Wielu psychologów wskazuje, iż na wzrost zainteresowania jakością życia w dyskursie naukowym wpłynęło zarówno stwierdzenie faktu radykalnych transformacji w funkcjonowaniu społeczeństw, jak również poszczególnych jednostek. Szczególnie istotnymi procesami definiującymi współczesną cywilizację są m.in.: informatyzacja, globalizacja, opóźnianie procesów starzenia oraz wydłużanie cyklu życia ludzkiego. Jakość życia to zagadnienie w szczególny sposób dotyczące osób dorosłych i starzejących się, których we współczesnym świecie stale przybywa.
Głównym czynnikiem wpływającym na podjęcie badań nad jakością życia była jak twierdzi Górna krytyka negatywnych następstw rozwoju ekonomicznego i zjawiska dehumanizacji życia społecznego, jako następstwa wyczerpywania naturalnych zasobów środowiska. Na początku lat siedemdziesiątych zostały podjęte przez Campbella i jego współpracowników badania wśród społeczeństwa amerykańskiego nad subiektywną oceną jakości życia. Ich celem była ocena dobrostanu psychologicznego oraz uwarunkowania ocen w oparciu o subiektywną ocenę badanych i ich doświadczenia życiowe. Jak zauważa psycholog Kowalik – w badaniach Campbella chodziło o proste i w miarę niezawodne określenie poziomu zadowolenia, odczuwanego przez konkretne grupy ludzi.
Rozwój badań jakości życia w medycynie wiąże się ze zjawiskami społeczno-kulturowymi (starzenie się społeczeństw) oraz postępem medycyny (rozwój możliwości diagnostyczno-terapeutycznych). Zmiany te uwidoczniły stały wzrost liczby osób przewlekle chorych i niepełnosprawnych, przy braku poprawy jakości ich życia. W latach osiemdziesiątych psychologowie, socjologowie oraz filozofowie, zdając sobie sprawę z istniejących różnic w ocenie dokonywanej przez chorych oraz profesjonalistów, przyczynili się do włączenia subiektywnego wymiaru jakości życia w nurt badań medycznych. Wprowadzenie pojęcia jakości życia w medycynie jest efektem odejścia od biologicznego ujmowania zdrowia na rzecz rozwoju pozytywnych jego koncepcji, oraz przejawem wprowadzania humanistycznego wymiaru w opiece, stosowania jakościowych mierników, takich jak: poczucie zadowolenia i szczęścia.
W latach dziewięćdziesiątych wprowadzono nowy sposób pomiaru obciążenia związanego z następstwami choroby, a Światowa Organizacja Zdrowia zainicjowała na międzynarodową skalę badania nad jakością życia. W ramach tych badań wypracowana została definicja jakości życia oraz narzędzie do badania jakości życia. Od początku badań jakości życia umacniało się przekonanie, że choroby przewlekłe oraz interwencje terapeutyczne muszą być oceniane pod względem ich wpływu na jakość życia, z uwzględnieniem innych niż tradycyjne wskaźników: śmiertelność i chorobowość.
Wzrost zainteresowania jakością życia oraz badaniami tego zagadnienia łączony jest również (Górecka, Czernikiewicz, Straś-Romanowska) z upowszechnianiem holistycznego modelu zdrowia w naukach medycznych oraz społecznych. Ratajczak uważa, iż prawie połowa badań nad jakością życia odnosi się do problemów związanych ze zdrowiem i niepełnosprawnością ludzi. Holistyczny model zdrowia zakłada, że człowiek stanowi system otwarty, który jest w związku wzajemnego społecznego i fizycznego oddziaływania ze środowiskiem. System ten obejmuje zarówno procesy czysto fizyczne, jak i czysto psychiczne, procesy psychosomatyczne i somatopsychiczne. Straś-Romanowska stwierdza, że w dziedzinie badań nad jakością życia, przedmiotem zainteresowania stają się coraz częściej człowiek jako nieredukowalna całość oraz życie ludzkie w całościowej, psychohistorycznej, wielowątkowej i wielorako ukontekstowionej postaci, z centrum zlokalizowanym w subiektywnych, gromadzonych w toku ustosunkowywania się do świata i siebie samego, doświadczeniach.
O tym, iż we współczesnej psychologii obecność problematyki jakości życia nie jest chwilowym trendem, lecz jest programowa i wynika z istoty samej psychologii, można się przekonać analizując rozwój psychologii do obecnej postaci. Straś-Romanowska zauważa, iż o ile przełom XIX i XX wieku należał – ujmując rzecz schematycznie – do psychologii negatywnej, interesującej się przede wszystkim problemami patologii ludzkich zachowań, dysfunkcjami psychicznymi i deficytami przystosowania, zaś XX stulecie było wiekiem psychologii stawiającej w centrum uwagi problemy dotyczące zachowań typowego człowieka w typowych sytuacjach, o tyle w wieku XXI psychologowie uczynili ważnym przedmiotem badań – w ramach coraz wyraźniej wyodrębniającego się nurtu tzw. psychologii pozytywnej – także to, co w człowieku dobre, wartościowe, wyjątkowe, zasoby psychiczne, rozwojowy i twórczy potencjał jednostki oraz to, co służy jego realizacji i ostatecznie wysokiej jakości życia.
Jakość życia – stanowiącą nadrzędną potrzebę, cel życia i rozwoju człowieka, definiowaną w terminach psychologicznego dobrostanu – rozpoznaje się na ogół jako zjawisko złożone, odnoszące się do różnorodnych obszarów funkcjonowania człowieka. Trzema najczęściej wyodrębnianymi obszarami są: obszar fizyczny (stan somatyczny, kondycja organizmu), obszar psychologiczny (funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne) oraz obszar społeczny (role i relacje społeczne). W opinii wielu autorów w modelu jakości życia konieczne jest również uwzględnienie wymiaru duchowego, kojarzonego z religijnością, światopoglądem oraz systemem nieinstrumentalnych wartości, jednak jak dotąd sugestie te nie znalazły odzwierciedlenia w badaniach empirycznych.
Definicja jakości życia
Pomimo tego, iż termin jakość życia funkcjonuje w dyskursie naukowym od wielu lat, badaczom nie udało się jak dotąd osiągnąć satysfakcjonującego kompromisu w kwestii jego konceptualizacji. Ratajczak pisze, że trudno w naukach społecznych znaleźć drugi przykład pojęcia, które miałoby równie dużą liczbę określeń synonimicznych. Autorka podaje, iż jakość życia jest synonimem: szczęścia, zadowolenia z życia, wolności od przymusu, stanem całkowitego poczucia dobrostanu (fizycznego, psychicznego i społecznego), a nie tylko braku choroby, dobrego obiektywnie funkcjonowania, równowagi psychicznej, pomyślności, samorealizacji, komfortu psychicznego, niskiego bezrobocia, wysokich dochodów, dobrego życia, radości, dobrych doświadczeń życiowych, pełnej, znaczącej egzystencji oraz życia zgodnego z zasadami demokracji. De Walden – Gałuszko pisze, iż pojęcie to mieści się zarówno w kategoriach normatywnych, jak i fenomenologicznych, empirycznych i relacyjnych.
Definicja jakości życia sformułowana w 1994 roku przez grupę wyznaczoną do badań nad jakością życia (The World Health Organization Quality of Life Group – WHOQL Group) ujmuje jakość życia jako kompleksowy sposób oceniania przez jednostkę jej zdrowia fizycznego, stanu emocjonalnego, samodzielności w życiu i stopnia niezależności od otoczenia, a także relacji ze środowiskiem (w kontekście) osobistych wierzeń i przekonań. Łącząc zdrowie z jakością życia, Światowa Organizacja Zdrowia określa je jako stan fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie tylko braku choroby i inwalidztwa.
Zgodnie z aktualnym stanem badań, pojęcie jakości życia oraz dobrostanu odnosi się do różnych obszarów zadowolenia z życia – społecznego, emocjonalnego funkcjonowania, zdrowia, poziomu wsparcia społecznego oraz standardu życia, a zatem normatywnych, obiektywnych oraz subiektywnych wskaźników fizycznego, społecznego oraz emocjonalnego funkcjonowania jednostki.
Według wielu badaczy można mówić o temporalnych uwarunkowaniach jakości życia. Zwracają uwagę na to, iż opisując jakość życia w odniesieniu do doświadczanych przeżyć, można to robić na wiele sposobów, nie koncentrując się wyłącznie na emocjonalnym zabarwieniu doświadczanych przeżyć. Kowalik uważa, iż jakość życia można charakteryzować takimi parametrami, jak:
a) intensywność (liczba doświadczanych w jednostce czasu przeżyć),
b) zróżnicowanie (odmienność przeżyć),
c) usztywnienie (koncentracja na przeżyciach określonego rodzaju),
d) powierzchowność (słabe powiązanie doświadczania przeżyć z własnym „Ja”).
W jego opinii doświadczanie czasu może mieć zasadnicze znaczenie dla jakości życia człowieka. Czas przyswojony w kategoriach psychologicznych w procesie socjalizacji oraz różnych okresach życia człowieka jest wykorzystywany w organizacji jego życia psychicznego Nabycie kompetencji organizowania sobie czasu w trakcie treningu społecznego pozwala na samodzielne wypełnianie czasu oraz harmonijne włączanie przebiegu własnego życia w przebiegi czasowe innych osób lub organizacji.
Kowalik krytykuje (2000) dotychczasowe koncepcje jakości życia za to, że w większym stopniu zainteresowane są określaniem przebiegu i własności życia ludzkiego, rozpatrywanego w wymiarze zewnętrznym i obiektywnym, a w mniejszym stopniu skupiają się na życiu psychicznym człowieka. W koncepcjach krytykowanych przez autora reakcje psychologiczne traktowane są zazwyczaj jako wskaźniki jakości życia, ale sama jakość lokalizowana jest poza sferą psychiczną, co sprawia, iż psychika pełni rolę zwierciadła zdarzeń, w których uczestniczy podmiot.
W swojej koncepcji autor ten koncentruje się na modalnościach życia psychicznego, które stanowią jego podstawowe składniki, a nie są wyłącznie reakcją, oceną lub refleksją związaną z obiektywnym przebiegiem życia lub stanami psychicznymi wytworzonymi w związku z uczestniczeniem w kolejnych zdarzeniach życiowych. Centralnym pojęciem w badaniach Kowalika jest przeżycie, które autor definiuje jako wewnętrzny proces wzbogacający poznawanie zewnętrznej rzeczywistości poprzez:
a) dostrzeganie w niej niejawnych (niedostępnych za pośrednictwem zmysłów) elementów;
b) uczynnianie i kojarzenie wybranych elementów własnego doświadczenia z percepcją aktualnie oddziałującej rzeczywistości (wydobywanie ich z pamięci, kreowanie wyobrażeń i fantazji);
c) personalizowanie informacji o poznawanej rzeczywistości (aktywne i świadome ustosunkowywanie się do nich w kontekście ich znaczenia dla życia jednostki).
Jakość życia psychicznego
Kowalik definiuje jakość życia psychicznego jako sumę przeżyć doświadczanych przez człowieka w przeciągu określonego odcinka czasu. Autor uważa, iż jakość życia psychicznego ma związek ze światem przeżyć oraz strukturą i zawartością materiału bodźcowego. Różnice indywidualne, co do sposobów eksplorowania świata przez ludzi, rzutują na zróżnicowanie doświadczeń emocjonalnych związanych z przeżywaniem otaczającej ich rzeczywistości. Deficyty środowiska mogą być kompensowane aktywnością podmiotu angażującego swoją sferę przeżyciową (wyobraźnia, postrzeganie, pamięć), prowadząc do pozytywnej oceny jakości życia psychicznego. Przeżycia poszczególnych osób mogą być zróżnicowane w różnych okresach ich życia. Różnice obserwowalne są również pomiędzy poszczególnymi ludźmi, ponieważ różnimy się między sobą w zakresie odczuwanych przeżyć. Powodować je mogą odmienne warunki zewnętrzne, lecz przede wszystkim wynikają z możliwości jednostki do indywidualnego wykorzystania informacji uzyskanych z otoczenia i wyzwolenia w sobie bardziej lub mniej bogatego świata przeżyć.
Ocena jakości życia psychicznego będzie tym wyższa, w im większym stopniu dane percepcyjne będą angażowały wszelkie procesy psychiczne człowieka w celu rozbudzenia jego sfery przeżyciowej. Umiejętność właściwego przetwarzania informacji, a także odnoszenie ich do własnego doświadczenia, ma wpływ na poczucie wysokiej jakości życia psychicznego. Aktywność ludzi w różnych dziedzinach życia staje się pewnego rodzaju testem, a sukcesy i porażki w tej aktywności można traktować jako podstawowe kryteria w dokonywaniu samooceny. Na podstawie zdobywanego doświadczenia ludzie dokonują bilansu satysfakcji czerpanej z życia, co przekłada się na tzw. ogólne zadowolenie z życia. Im więcej dziedzin życia włączamy w obszar naszej aktywności, tym jakość życia staje się bardziej stabilna. Niesatysfakcjonujące osiągnięcia w jednej aktywności mogą być rekompensowane sukcesami odnoszonymi w innych dziedzinach życia, co jest znacznie utrudnione przy zawężeniu obszaru aktywności życiowej.
Kowalik zwraca uwagę na przynajmniej trzy możliwości powiązań między pięknem, a jakością życia. Autor ten uważa, że:
a) uprawianie działalności artystycznej można uznać za jedną z dziedzin aktywności życiowej, która decyduje o jakości życia człowieka; może być ona bodźcem dla osobistego rozwoju, a sam fakt podjęcia działalności artystycznej poszerza zakres dziedzin życia, w których człowiek jest aktywny, a tym samym zwiększa się szansa na stabilizację jego jakości życia;
b) przebywanie w pięknym otoczeniu korzystnie oddziałuje na człowieka;
c) kontakt z nośnikami piękna może wpływać na rozbudowywanie życia wewnętrznego odbiorców (incydentalnie przydarzający się proces wstrząsu psychicznego, który skutkuje trwałym przeorganizowaniem funkcjonowania psychicznego człowieka polegającym na wzroście wrażliwości na bodźce, zdolności do wytwarzania bardziej bogatych interpretacji zdarzeń życiowych oraz przeorganizowaniu dotychczasowego doświadczenia życiowego, aby uczynić je bardziej osobistymi).
Przeżycia wymienione w punkcie c) Kowalik utożsamia z jakością życia psychicznego. Pisze, że im więcej odczuwamy tego typu doświadczeń, tym bardziej wzrasta szansa na rozbudowanie życia wewnętrznego w wymiarze naszej wrażliwości, zdolności do pogłębionej interpretacji i osobistego angażowania w zdarzenia przytrafiające się w życiu. W przeciwieństwie do krytycznych wydarzeń życiowych, które również są źródłem wzbogacania życia psychicznego, kontakt z pięknem może dostarczać tego typu przeżyć w sposób kontrolowany. Kowalik podkreśla, że wykreowanie konkretnych nośników piękna zachodzi w procesie socjalizacji. Jednak estetyczne środowisko życiowe, bez odpowiedniego przygotowania ludzi do odbioru piękna, jak również wysoki poziom uwrażliwienia na piękno przy środowiskowych deficytach atrybutów piękna, nie zapewnią wysokiej jakości życia. Kluczowym zagadnieniem wydaje się jednak być proces uczenia się smaku estetycznego, gdyż może on mieć wpływ na dążenie do estetyzacji otoczenia i odbierania jego piękna jako istotnej życiowo wartości.
Estetyzacja życia codziennego może być traktowana jako szczątkowa forma adaptacji, która opiera się na wykorzystywaniu istotnych informacji płynących z otoczenia w celu skutecznego zaspokojenia własnych potrzeb. Psycholodzy ewolucyjni podkreślają, że poprzez okazywanie zainteresowania pięknem sztuki ludzie mogą eksponować własną wartość, wrażliwość, inteligencję, co może zwiększać atrakcyjność seksualną oraz sprzyjać poprawie pozycji społecznej, a więc wpływać na poprawę jakości życia.
Poznawczy i emocjonalny aspekt jakości życia
O jakości życia można mówić w dwóch aspektach – emocjonalnym i poznawczym. Kowalik (1995) łączy te dwa aspekty z samopoczuciem odczuwanym w danym okresie oraz refleksyjną oceną własnego życia. Autor podkreśla że jednak nigdy nie doszło do teoretycznego scalenia refleksyjno-oceniającego i przeżyciowo-doświadczeniowego aspektu jakości życia człowieka. Emocjonalny aspekt jakości życia związany jest z proporcjami emocji pozytywnych i negatywnych, poznawczy natomiast ze świadomą, poznawczą oceną przebiegu własnego życia Korelacje między tymi aspektami ustalone w badaniach empirycznych wahają się od 0.1 do 0.75 (Toeplitz). Zalewska wskazuje na możliwość zmieniania się wraz z wiekiem poziomu zadowolenia z życia – zmiany te zależą głównie od aspektu poznawczego.
Zarówno czynniki emocjonalne, jak i poznawcze, są składowymi jakości życia. Poczucie spełnienia jest istotnym składnikiem wskaźnika jakości życia tylko wtedy, gdy człowiek w pełni rozwija swoje możliwości. Dobre samopoczucie jest istotnym elementem zdrowia, często bywa z nim utożsamiane. Na subiektywnie dobre samopoczucie wpływają głównie trzy elementy: poziom satysfakcji z życia, pozytywne uczucia oraz brak uczuć negatywnych (Mesjasz, Zaleski).
W opinii Veenhovena dwa aspekty zadowolenia z życia – szczęście (aspekt emocjonalny) oraz satysfakcja z życia (aspekt poznawczy) – są ze sobą silnie powiązane. Jednak badania dotyczące wartościowania, postaw, zadowolenia z życia, pracy oraz zdrowia dowodzą istnienia słabych bądź umiarkowanych korelacji pomiędzy emocjonalnymi i poznawczymi aspektami. Wyniki te mogą być spowodowane niedoskonałością pomiaru, jednak wielu badaczy uważa (LeDoux, Zajonc), iż emocjonalne i poznawcze oceny zadowolenia z życia są niezależne, a związki między nimi nie mają uniwersalnego charakteru i zależą od innych zmiennych. Na podstawie ocen emocjonalnych dowiadujemy się, czy obiekt jest dla podmiotu przyjemny czy przykry, a oceny poznawcze informują o tym, czy obiekt jest postrzegany jako wartościowy i pożądany. Oceny te mogą zależeć od procesów uczenia się, sposobu przetwarzania informacji, kryteriów wartościowania (motywów i wartości) bądź kryteriów hedonistycznych i eudajmonistycznych.
Subiektywny i obiektywny aspekt jakości życia
Wśród psychologów panuje zgoda co do tego, że psychologicznie rozumiana jakość życia ma dwa aspekty: subiektywny i obiektywny. Obiektywne oraz subiektywne aspekty jakości życia można analizować oraz mierzyć z perspektywy indywidualnej, grupowej oraz całego społeczeństwa. Jakość życia odróżniana jest od poczucia jakości życia. W pierwszym przypadku przedmiotem analiz jest obiektywny charakter badanego zjawiska, w drugim zaś subiektywna ocena jakości życia podmiotu, kształtująca się w oparciu o jego indywidualne doświadczenia życiowe, bądź – jak ujmuje to Ratajczak – opis obiektywnych warunków życia jednostki i grup oraz subiektywnych ocen, opinii i poczuć związanych z istnieniem tych warunków.
Większość teorii psychologicznych koncentruje się wokół subiektywnego ujęcia jakości życia. Jakość życia odnoszona jest do dobrostanu jednostek, które z własnej perspektywy, oraz stosując własne kryteria, oceniają jakość swojego życia. Jakość życia obejmuje postawy jednostek wobec własnego życia jako całości oraz specyficznych obszarów życia (zdrowia, pracy, rodziny itp.). Postawy te określane są mianem zadowolenia z życia lub zadowolenia z różnych jego obszarów i można je zidentyfikować w ocenach emocjonalnych („co czuję”) oraz ocenach poznawczych („co myślę”). Subiektywne ujęcie jakości życia bywa utożsamiane z hedonistycznym (Straś – Romanowska, Zalewska), lecz rozstrzygnięcie tego problemu jest możliwe dopiero po określeniu, czy dana osoba stosuje kryteria hedonistyczne, czy też związane z rozwojem i samorealizacją.
Ratajczak uważa, iż dla psychologii subiektywny aspekt badanego zjawiska jest bez wątpienia najważniejszy. Według autorki subiektywny aspekt jakości życia sprowadzić można do stanów psychicznych towarzyszących człowiekowi w zaspokajaniu jego potrzeb i osiąganiu założonych celów. Stany te są efektem poznawczej oceny relacji między jednostką a jej otoczeniem, oceny własnych osiągnięć i niepowodzeń w zmaganiach z otoczeniem oraz oceny szans zrealizowania własnych dążeń, pragnień i celów życiowych. Psychologiczna analiza pojęcia jakości życia powinna uwzględniać, oprócz kryteriów oceny jakości świata (warunków) i jakości człowieka, również zachodzące między nimi relacje
Helena Sęk uważa, iż ujmowaną obiektywnie jakość życia definiuje zespół warunków życia człowieka, obiektywne atrybuty świata przyrody, przedmiotów i kultury oraz obiektywnie oceniane atrybuty człowieka związane z jego poziomem życia oraz pozycją społeczną. W myśl tej koncepcji zdrowie jest również jednym z obiektywnych wyznaczników jakości życia. Według Sęk jakość życia ujmowana subiektywnie jest efektem wewnętrznych procesów wartościowania różnych sfer życia, a także życia jako całości. Wartościowanie to jest uwarunkowane strukturą potrzeb człowieka, jego indywidualnym systemem wartości oraz indywidualnym pojęciem sensu życia. W tak rozumianym problemie jakości życia główny nacisk kładziony jest na jego poznawczo-przeżyciowy charakter oraz fakt, że to podmiot jest podstawowym źródłem danych pozwalających wnioskować o jego poziomie jakości życia.
Jednym z podstawowych kryteriów charakteryzujących koncepcje jakości życia, jest ich topologia w epistemologicznym kontinuum wymiaru „obiektywność-subiektywność”. Do koncepcji, które wpisują się w nurt rozważań nad obiektywnym wymiarem jakości życia, zaliczane są koncepcje Campbella oraz Tomaszewskiego. Zdaniem Kowalika, Campbell zainicjował wśród psychologów rzeczywiste zainteresowanie pojęciem zadowolenia z życia (life satisfaction) oraz jakości życia (quality of life). Koncepcja Campbella jest koncepcją normatywną, nawiązującą do obiektywnych warunków życia. Jego program badawczy sprowadzał się do przeprowadzenia na gruncie psychologii badań analogicznych do przeprowadzonych przez ekonomistów, z tą różnicą, że był on głównie zainteresowany znalezieniem sposobu na dokonanie możliwie precyzyjnego opisu psychologicznych aspektów życia ludzi.
Dla Campbella podstawami teoretycznymi badania poczucia jakości życia były koncepcje potrzeb. Zakładał, że im więcej niezaspokojonych potrzeb oraz im głębszy stan niezaspokojenia, tym niższy jest poziom poczucia jakości życia. Badacz ten jednak twierdził, że związek między obiektywnymi warunkami życia i odczuwanym zadowoleniem z życia nie jest jednoznaczny, a obiektywne warunki życia człowieka wpływają na jego zadowolenie w takim stopniu, w jakim mogą determinować jego doświadczanie życia. Campbell definiuje jakość życia jako stopień zadowolenia z poszczególnych sfer życia, wyrażający się w refleksyjnych ocenach tych sfer. Zadowolenie z życia definiowane jest (Mesjasz, Zaleski) jako subiektywna ocena życia: zdarzeń, działań, relacji społecznych, osiągnięć i porażek, własnego rozwoju i posiadania sensu. Sing i Johnson (1978) definiują je jako ogólną ocenę jakości życia odniesioną do wybranych przez siebie kryteriów. Campbell uważał, iż w pomiarze zadowolenia z życia wskaźniki opisujące warunki życia nie mogą zastępować wskaźników odnoszących się do doświadczenia. Zadowolenie z życia stało się dla Campbella podstawowym wskaźnikiem doświadczania życia.
W efekcie wieloletnich badań Campbell wraz ze współpracownikami opracował Skalę Jakości Życia. Najważniejszymi obiektywnymi kryteriami jakości życia uwzględnionymi w tej skali były (Kowalik): małżeństwo, życie rodzinne, zdrowie, relacje sąsiedzkie, przyjaciele i znajomi, zajęcia domowe, praca zawodowa, życie w danym kraju, miejsce zamieszkania, czas wolny, warunki mieszkaniowe, posiadane wykształcenie, standard życia oraz posiadane oszczędności.
Bogactwo przeżyć, poziom świadomości (obie kategorie mają charakter subiektywny), poziom aktywności, twórczość oraz współuczestnictwo w życiu społecznym są kryteriami określającymi jakość życia w koncepcji Tomaszewskiego. Ratajczak zauważa (2005), iż ze względu na to, że człowiek jest istotą rozumną, życie świadome i rozumne jest jakościowo bardziej wartościowe niż życie człowieka mającego słabe rozeznanie w tym, co się wokół niego dzieje. Społeczny charakter życia człowieka – a zwłaszcza bogactwo kontaktów, współżycie z innymi oraz uczestnictwo w ich życiu – stanowi o jakości tego życia i przez jego pryzmat jest oceniane przez innych ludzi. Niezmiernie ważnym przejawem jakości życia jednostki jest jej aktywność. Życie czynne jest bardziej wartościowe od życia charakteryzującego się biernością podmiotu. Aktywność, a zwłaszcza aktywność twórcza, jest przejawem zdrowia oraz rozwoju człowieka (Kowalik, Mesjasz, Zaleski).
Tak rozumiana jakość życia powinna pozwolić na określenie kierunków działań człowieka zmierzających do kształtowania świata oraz podmiotu. Aktywność człowieka zorientowana jest zarówno na niego samego, jak i jego otoczenie. Modyfikując siebie (pracując nad sobą) człowiek może rozwijać się, zwiększać swój potencjał, swoje kompetencje oraz kwalifikacje, a w sytuacji utraty zdrowia – odzyskać utracone siły. Kształtując świat człowiek może uczynić go dla siebie i innych bardziej przyjaznym oraz zasobnym.
Tomaszewski uważa, że im bardziej indywidualny przebieg rozwoju jednostki i przebieg procesu kształtowania świata będą ze sobą zharmonizowane, tym wyższa będzie jakość życia. Według Tomaszewskiego jakość życia człowieka jest wypadkową jakości świata i jakości człowieka. W konsekwencji przyjęcia stanowiska koncentrującego się przede wszystkim na obiektywnych kryteriach jakości życia, koncepcji Tomaszewskiego można przypisać normatywny i uniwersalistyczny charakter, arbitralnie określa ona bowiem, które cechy życia są wartościowe dla wszystkich ludzi.
Do koncepcji akcentujących subiektywny wymiar jakości życia zaliczana jest koncepcja Cantor i jej współpracowników (Mesjasz, Zaleski). Zakłada ona brak jakiejkolwiek wartości zewnętrznej w stosunku do podmiotu, który realizuje własne życie kierując się ustalonymi przez siebie celami. Podmiot na każdym etapie swojego rozwoju dokonuje wyboru odpowiednich zadań rozwojowych stanowiących ogólną podstawę do formułowania własnych zadań życiowych, które zostają spersonalizowane poprzez opracowanie przez jednostkę sposobów pracy nad nimi i ostatecznie w trakcie ich realizacji.
Ratajczak pisze o dwóch kryteriach, aspektach jakości życia: subiektywnym i obiektywnym, wskazując jednocześnie na możliwość pomiaru jakości życia ze względu na te kryteria. Obiektywne określenie poziomu jakości życia danej osoby jest możliwe poprzez określenie stosunku jej potrzeb do stanu zasobów otoczenia pozwalających na ich zaspokojenie. Pomiar subiektywnie doświadczanego poziomu jakości życia jest możliwy poprzez badanie będących wynikiem poznawczej oceny relacji między jednostką, a otoczeniem, oceny indywidualnych osiągnięć, porażek oraz szans realizacji dążeń, pragnień, celów życiowych, a także stanów psychicznych towarzyszących człowiekowi w procesie zaspokajania potrzeb. W świetle tej koncepcji czynnikiem decydującym o poziomie jakości życia jest subiektywna ocena rzeczywistości, w której znajduje się podmiot, ponieważ subiektywne oceny tej samej, określonej za pomocą obiektywnych kryteriów rzeczywistości, wyrażane przez poszczególne jednostki, mogą się skrajnie różnić.
Czernikiewicz i Górecka (2003) stwierdzają, iż badania na temat subiektywnie a obiektywnie doświadczanej jakości życia dowodzą, że tylko subiektywna ocena jakości życia jest wykładnikiem faktycznego stanu zdrowia osób poddanych różnym formom leczenia. Jednak deficyty w zakresie wglądu w chorobę, mogą nasuwać wątpliwości, co do tego, która ocena jakości życia w przypadku osób chorych na schizofrenię jest klinicznie bardziej istotna – subiektywna czy obiektywna. Porównanie wyników badań (Hajduk, i wsp., 2008) jakości życia u osób chorych na schizofrenię oraz nerwicę wykazało, iż grupa chorych na schizofrenię uzyskała niższe wyniki w ocenie klinicznej i funkcjonalnej, lecz chorzy ci wyżej oceniali jakość życia niż grupa osób chorujących na nerwicę. Autorzy tłumaczą te wyniki niższymi potrzebami życiowymi u chorych na schizofrenię, niż u chorych na nerwicę oraz dodatkowo faktem, iż chorzy na nerwicę mają poczucie, że ich potrzeby nie są w pełni zaspokojone. Wyniki te mogą również potwierdzać występowanie deficytów poznawczych, a zwłaszcza deficytów w obszarze wglądu we własną chorobę.
Jakość życia jako funkcja zaradności człowieka
W nowoczesnym społeczeństwie sukces jest jednym z kluczowych pojęć w ocenie satysfakcji z własnego życia, a dla wielu jest wręcz miarą wartości człowieka. Ratajczak uważa (2005), iż pojęcie jakości życia jest obecne w myśleniu o własnej przyszłości, o indywidualnych karierach, planach życiowych i aspiracjach zawodowych, w projektach odnoszących się do budowy własnej tożsamości i wzbogacania własnej indywidualności u niemal każdego człowieka. Autorka uważa, iż w obecnych czasach, w których wciąż dominującym źródłem dochodów jest praca najemna, jakość życia znacznej liczby ludzi zależy od dwóch warunków:
a) dostępności dóbr, na których człowiekowi zależy i od których zależy jego byt i trwanie (zaspokajanie potrzeb i osiąganie celów),
b) wykonalności działań, które na zdobycie owych dóbr pozwolą, czyli dochodów w postaci wynagrodzenia za pracę.
W świetle tych spostrzeżeń dwiema podstawowymi kategoriami określającymi jakość życia człowieka są praca oraz konsumpcja. Praca ma na celu zapewnienie bytu, a konsumpcja jest formą realizowania sfery ludzkich potrzeb, pragnień oraz dążeń. Praca oraz konsumpcja są w obecnych czasach szczególnie zagrożonymi sferami ludzkiego życia oraz działania. Sytuację tę dodatkowo komplikuje fakt, iż te dwie sfery są wzajemnie uwarunkowane na zasadzie sprzężeń prostych oraz zwrotnych. Brak pracy jest podstawowym zagrożeniem natury ekonomicznej, w jego konsekwencji mamy do czynienia z odcięciem bądź drastyczną redukcją dochodów oraz koniecznością obniżenia standardu życia. Nadmiar czasu wolnego spowodowany bezrobociem przy jednoczesnej deprywacji podstawowych potrzeb egzystencjalnych prowadzić może do skrajnych form braku aktywności, czyli apatii oraz depresji, jak również do patologicznej aktywności zaradczej w postaci agresji i przemocy. Ratajczak pisze, iż cywilizacja biedy staje się źródłem agresji i nieakceptowanego buntu, objawiającego się w różnych formach, w tym w kulturze przemocy, bieda zaś to życie o niskiej jakości i źródło dalszych zagrożeń, prowadzi do pogarszania się sytuacji we wszystkich sferach życia człowieka.
Zjawiska i procesy prowadzące do negatywnych skutków w sferze doznań, myśli oraz zachowań, którym podmiot przypisuje główną rolę w pogarszaniu się jego dotychczasowej sytuacji życiowej, są zagrożeniami i według Ratajczak pełnią dwojaką rolę w zachowaniu człowieka: ze względu na to, że podstawową potrzebą człowieka jest utrzymanie się przy życiu oraz poczucie bezpieczeństwa – są bezpośrednią przyczyną obniżenia jakości życia, w sposób pośredni natomiast wpływają na jakość życia człowieka zmieniając na niekorzyść warunki, w jakich jednostka dąży do zaspokojenia swoich potrzeb i osiągania pożądanych celów.
Zagrożenia mogą wynikać z celowego działania innych ludzi, mogą być ubocznym, nieplanowanym skutkiem czyjegoś działania, mogą być również skutkiem zdarzeń spontanicznych, niekontrolowanych i nieprzewidywalnych. Jedne zagrożenia mogą przechodzić w inne, zmieniać się, można więc mówić o konstelacjach zagrożeń. W opinii Ratajczak problem jakości życia wiąże się z możliwością rozumienia związków między zjawiskami, które prowadzą do eskalacji zagrożeń albo wręcz przeciwnie – do ich wygaszania i redukcji.
Zaradność człowieka zależy od wyboru najbardziej adekwatnej strategii działania w sytuacjach zagrożenia, a zwłaszcza w sytuacjach związanych z pogorszeniem jakości życia. Czterema najważniejszymi strategiami działania są:
a) strategia prewencyjna oparta na przewidywaniu negatywnych zdarzeń,
b) strategia ofensywna polegająca na aktywnym zwalczaniu zagrażających zjawisk,
c) strategia obronna polegająca na stosowaniu osłon, ochron oraz rezygnowaniu z poczucia zwycięstwa,
d) strategia ewakuacyjna wymagająca umiejętności odwrotu z pola zagrożenia, gdy oceniane siły są nierówne.
Oprócz sytuacji posiadających określone znaczenia dla człowieka, w życiu mamy do czynienia również z takimi, które są trudne do określenia i przez ten fakt stają się niepokojące, ponieważ trudno im nadać jednoznaczne znaczenie, sprawiają trudności w ich intelektualnym opanowaniu oraz mentalnej kontroli. Umiejętność radzenia sobie w sytuacjach zagrożenia sprzyjać może poprawie samopoczucia oraz jakości życia.
Według Hulka brak przystosowania jest przyczyną dysharmonii nie tylko w zakresie samopoczucia, stosunków rodzinnych, ale również powoduje izolację jednostki w życiu społecznym oraz trudności zawodowe w zdobywaniu kwalifikacji i utrzymaniu się w pracy. Praca chorych na schizofrenię stanowi jedno z podstawowych kryteriów adaptacji chorych do życia w społeczeństwie. W opinii wielu autorów, aktywizacja zawodowa odgrywa szczególną rolę w złożonym procesie resocjalizacji i może stanowić jedno z istotniejszych kryteriów jej skuteczności.