Już starożytni myśliciele podejmowali próby rozstrzygania zagadnień związanych z istotą życia oraz jak zdefiniować jakość życia. Koncepcja szczęścia jako jakości życia zrodziła się w starożytnej Grecji. Starożytni uważali, że celem każdej ludzkiej działalności jest eudajmonia. W najbardziej ogólnym sensie termin ten oznaczał stan pełnego, racjonalnie uzasadnionego zadowolenia i satysfakcji z własnego życia. Platon i Sokrates uważali, iż eudajmonia jest stanem poczucia doskonałości własnego życia. Arystoteles twierdził, że istota szczęścia polega na czynieniu tego, co jest piękne i dobre. Hedoniści utożsamiali eudajmonię z odczuwaniem przyjemności. Stoicy z kolei uważali, że jest to stan dostępny wyłącznie ludziom oświeconym, którzy ze spokojem podchodzą do zewnętrznych zdarzeń, nie dążą za wszelką cenę do przyjemności oraz uczciwie i rzetelnie wypełniają swoje obowiązki. W nowożytności nurt mądrości życiowej (Lebensweisheit) reprezentowali Schopenhauer, a później Russel, głównymi przedstawicielami nurtu filozofii życia (Lebensphilosophie) byli Nietzsche oraz Bergson. Jakość życia (quality of life) jest jednym z najważniejszych problemów teoretycznych oraz badawczych współczesnych nauk społecznych. Stanowi przedmiot zainteresowań filozofów, socjologów, psychologów oraz – coraz częściej – osób wykonujących zawody medyczne. Pojęcie to zostało wprowadzone do dyskursu naukowego w latach pięćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych. Wielu psychologów wskazuje, iż na wzrost zainteresowania jakością życia w dyskursie naukowym wpłynęło zarówno stwierdzenie faktu radykalnych transformacji w funkcjonowaniu społeczeństw, jak również poszczególnych jednostek. Szczególnie istotnymi procesami definiującymi współczesną cywilizację są m.in.: informatyzacja, globalizacja, opóźnianie procesów starzenia oraz wydłużanie cyklu życia ludzkiego. Jakość życia to zagadnienie w szczególny sposób dotyczące osób dorosłych i starzejących się, których we współczesnym świecie stale przybywa.
Głównym czynnikiem wpływającym na podjęcie badań nad jakością życia była jak twierdzi Górna krytyka negatywnych następstw rozwoju ekonomicznego i zjawiska dehumanizacji życia społecznego, jako następstwa wyczerpywania naturalnych zasobów środowiska. Na początku lat siedemdziesiątych zostały podjęte przez Campbella i jego współpracowników badania wśród społeczeństwa amerykańskiego nad subiektywną oceną jakości życia. Ich celem była ocena dobrostanu psychologicznego oraz uwarunkowania ocen w oparciu o subiektywną ocenę badanych i ich doświadczenia życiowe. Jak zauważa psycholog Kowalik – w badaniach Campbella chodziło o proste i w miarę niezawodne określenie poziomu zadowolenia, odczuwanego przez konkretne grupy ludzi.
Rozwój badań jakości życia w medycynie wiąże się ze zjawiskami społeczno-kulturowymi (starzenie się społeczeństw) oraz postępem medycyny (rozwój możliwości diagnostyczno-terapeutycznych). Zmiany te uwidoczniły stały wzrost liczby osób przewlekle chorych i niepełnosprawnych, przy braku poprawy jakości ich życia. W latach osiemdziesiątych psychologowie, socjologowie oraz filozofowie, zdając sobie sprawę z istniejących różnic w ocenie dokonywanej przez chorych oraz profesjonalistów, przyczynili się do włączenia subiektywnego wymiaru jakości życia w nurt badań medycznych. Wprowadzenie pojęcia jakości życia w medycynie jest efektem odejścia od biologicznego ujmowania zdrowia na rzecz rozwoju pozytywnych jego koncepcji, oraz przejawem wprowadzania humanistycznego wymiaru w opiece, stosowania jakościowych mierników, takich jak: poczucie zadowolenia i szczęścia.
W latach dziewięćdziesiątych wprowadzono nowy sposób pomiaru obciążenia związanego z następstwami choroby, a Światowa Organizacja Zdrowia zainicjowała na międzynarodową skalę badania nad jakością życia. W ramach tych badań wypracowana została definicja oraz narzędzie do badania jakości życia. Od początku badań jakości życia umacniało się przekonanie, że choroby przewlekłe oraz interwencje terapeutyczne muszą być oceniane pod względem ich wpływu na jakość życia, z uwzględnieniem innych niż tradycyjne wskaźników: śmiertelność i chorobowość.
Wzrost zainteresowania jakością życia oraz badaniami tego zagadnienia łączony jest również (Górecka, Czernikiewicz, Straś-Romanowska) z upowszechnianiem holistycznego modelu zdrowia w naukach medycznych oraz społecznych. Ratajczak uważa, iż prawie połowa badań nad jakością życia odnosi się do problemów związanych ze zdrowiem i niepełnosprawnością ludzi. Holistyczny model zdrowia zakłada, że człowiek stanowi system otwarty, który jest w związku wzajemnego społecznego i fizycznego oddziaływania ze środowiskiem. System ten obejmuje zarówno procesy czysto fizyczne, jak i czysto psychiczne, procesy psychosomatyczne i somatopsychiczne. Straś-Romanowska stwierdza, że w dziedzinie badań nad jakością życia, przedmiotem zainteresowania stają się coraz częściej człowiek jako nieredukowalna całość oraz życie ludzkie w całościowej, psychohistorycznej, wielowątkowej i wielorako ukontekstowionej postaci, z centrum zlokalizowanym w subiektywnych, gromadzonych w toku ustosunkowywania się do świata i siebie samego, doświadczeniach.
O tym, iż we współczesnej psychologii obecność problematyki jakości życia nie jest chwilowym trendem, lecz jest programowa i wynika z istoty samej psychologii, można się przekonać analizując rozwój psychologii do obecnej postaci. Straś-Romanowska zauważa, iż o ile przełom XIX i XX wieku należał – ujmując rzecz schematycznie – do psychologii negatywnej, interesującej się przede wszystkim problemami patologii ludzkich zachowań, dysfunkcjami psychicznymi i deficytami przystosowania, zaś XX stulecie było wiekiem psychologii stawiającej w centrum uwagi problemy dotyczące zachowań typowego człowieka w typowych sytuacjach, o tyle w wieku XXI psychologowie uczynili ważnym przedmiotem badań – w ramach coraz wyraźniej wyodrębniającego się nurtu tzw. psychologii pozytywnej – także to, co w człowieku dobre, wartościowe, wyjątkowe, zasoby psychiczne, rozwojowy i twórczy potencjał jednostki oraz to, co służy jego realizacji i ostatecznie wysokiej jakości życia.
Jakość życia – stanowiącą nadrzędną potrzebę, cel życia i rozwoju człowieka, definiowaną w terminach psychologicznego dobrostanu – rozpoznaje się na ogół jako zjawisko złożone, odnoszące się do różnorodnych obszarów funkcjonowania człowieka. Trzema najczęściej wyodrębnianymi obszarami są: obszar fizyczny (stan somatyczny, kondycja organizmu), obszar psychologiczny (funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne) oraz obszar społeczny (role i relacje społeczne). W opinii wielu autorów w modelu jakości życia konieczne jest również uwzględnienie wymiaru duchowego, kojarzonego z religijnością, światopoglądem oraz systemem nieinstrumentalnych wartości, jednak jak dotąd sugestie te nie znalazły odzwierciedlenia w badaniach empirycznych.
Pomimo tego, iż termin jakość życia funkcjonuje w dyskursie naukowym od wielu lat, badaczom nie udało się jak dotąd osiągnąć satysfakcjonującego kompromisu w kwestii jego konceptualizacji. Ratajczak pisze, że trudno w naukach społecznych znaleźć drugi przykład pojęcia, które miałoby równie dużą liczbę określeń synonimicznych. Autorka podaje, iż jakość życia jest synonimem: szczęścia, zadowolenia z życia, wolności od przymusu, stanem całkowitego poczucia dobrostanu (fizycznego, psychicznego i społecznego), a nie tylko braku choroby, dobrego obiektywnie funkcjonowania, równowagi psychicznej, pomyślności, samorealizacji, komfortu psychicznego, niskiego bezrobocia, wysokich dochodów, dobrego życia, radości, dobrych doświadczeń życiowych, pełnej, znaczącej egzystencji oraz życia zgodnego z zasadami demokracji. De Walden – Gałuszko pisze, iż pojęcie to mieści się zarówno w kategoriach normatywnych, jak i fenomenologicznych, empirycznych i relacyjnych.
Definicja sformułowana w 1994 roku przez grupę wyznaczoną do badań nad jakością życia (The World Health Organization Quality of Life Group – WHOQL Group) ujmuje jakość życia jako kompleksowy sposób oceniania przez jednostkę jej zdrowia fizycznego, stanu emocjonalnego, samodzielności w życiu i stopnia niezależności od otoczenia, a także relacji ze środowiskiem (w kontekście) osobistych wierzeń i przekonań. Łącząc zdrowie z jakością życia, Światowa Organizacja Zdrowia określa je jako stan fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie tylko braku choroby i inwalidztwa.
Zgodnie z aktualnym stanem badań, pojęcie jakości życia oraz dobrostanu odnosi się do różnych obszarów zadowolenia z życia – społecznego, emocjonalnego funkcjonowania, zdrowia, poziomu wsparcia społecznego oraz standardu życia, a zatem normatywnych, obiektywnych oraz subiektywnych wskaźników fizycznego, społecznego oraz emocjonalnego funkcjonowania jednostki.
Według wielu badaczy można mówić o temporalnych uwarunkowaniach jakości życia. Zwracają uwagę na to, iż opisując jakość życia w odniesieniu do doświadczanych przeżyć, można to robić na wiele sposobów, nie koncentrując się wyłącznie na emocjonalnym zabarwieniu doświadczanych przeżyć. Kowalik uważa, iż jakość życia można charakteryzować takimi parametrami, jak:
a) intensywność (liczba doświadczanych w jednostce czasu przeżyć),
b) zróżnicowanie (odmienność przeżyć),
c) usztywnienie (koncentracja na przeżyciach określonego rodzaju),
d) powierzchowność (słabe powiązanie doświadczania przeżyć z własnym „Ja”).
W jego opinii doświadczanie czasu może mieć zasadnicze znaczenie dla jakości życia człowieka. Czas przyswojony w kategoriach psychologicznych w procesie socjalizacji oraz różnych okresach życia człowieka jest wykorzystywany w organizacji jego życia psychicznego Nabycie kompetencji organizowania sobie czasu w trakcie treningu społecznego pozwala na samodzielne wypełnianie czasu oraz harmonijne włączanie przebiegu własnego życia w przebiegi czasowe innych osób lub organizacji.
Kowalik krytykuje (2000) dotychczasowe koncepcje jakości życia za to, że w większym stopniu zainteresowane są określaniem przebiegu i własności życia ludzkiego, rozpatrywanego w wymiarze zewnętrznym i obiektywnym, a w mniejszym stopniu skupiają się na życiu psychicznym człowieka. W koncepcjach krytykowanych przez autora reakcje psychologiczne traktowane są zazwyczaj jako wskaźniki jakości życia, ale sama jakość lokalizowana jest poza sferą psychiczną, co sprawia, iż psychika pełni rolę zwierciadła zdarzeń, w których uczestniczy podmiot.
W swojej koncepcji autor ten koncentruje się na modalnościach życia psychicznego, które stanowią jego podstawowe składniki, a nie są wyłącznie reakcją, oceną lub refleksją związaną z obiektywnym przebiegiem życia lub stanami psychicznymi wytworzonymi w związku z uczestniczeniem w kolejnych zdarzeniach życiowych. Centralnym pojęciem w badaniach Kowalika jest przeżycie, które autor definiuje jako wewnętrzny proces wzbogacający poznawanie zewnętrznej rzeczywistości poprzez:
a) dostrzeganie w niej niejawnych (niedostępnych za pośrednictwem zmysłów) elementów;
b) uczynnianie i kojarzenie wybranych elementów własnego doświadczenia z percepcją aktualnie oddziałującej rzeczywistości (wydobywanie ich z pamięci, kreowanie wyobrażeń i fantazji);
c) personalizowanie informacji o poznawanej rzeczywistości (aktywne i świadome ustosunkowywanie się do nich w kontekście ich znaczenia dla życia jednostki).
Kowalik definiuje jakość życia psychicznego jako sumę przeżyć doświadczanych przez człowieka w przeciągu określonego odcinka czasu. Autor uważa, iż jakość życia psychicznego ma związek ze światem przeżyć oraz strukturą i zawartością materiału bodźcowego. Różnice indywidualne, co do sposobów eksplorowania świata przez ludzi, rzutują na zróżnicowanie doświadczeń emocjonalnych związanych z przeżywaniem otaczającej ich rzeczywistości. Deficyty środowiska mogą być kompensowane aktywnością podmiotu angażującego swoją sferę przeżyciową (wyobraźnia, postrzeganie, pamięć), prowadząc do pozytywnej oceny jakości życia psychicznego. Przeżycia poszczególnych osób mogą być zróżnicowane w różnych okresach ich życia. Różnice obserwowalne są również pomiędzy poszczególnymi ludźmi, ponieważ różnimy się między sobą w zakresie odczuwanych przeżyć. Powodować je mogą odmienne warunki zewnętrzne, lecz przede wszystkim wynikają z możliwości jednostki do indywidualnego wykorzystania informacji uzyskanych z otoczenia i wyzwolenia w sobie bardziej lub mniej bogatego świata przeżyć.
Ocena jakości życia psychicznego będzie tym wyższa, w im większym stopniu dane percepcyjne będą angażowały wszelkie procesy psychiczne człowieka w celu rozbudzenia jego sfery przeżyciowej. Umiejętność właściwego przetwarzania informacji, a także odnoszenie ich do własnego doświadczenia, ma wpływ na poczucie wysokiej jakości życia psychicznego. Aktywność ludzi w różnych dziedzinach życia staje się pewnego rodzaju testem, a sukcesy i porażki w tej aktywności można traktować jako podstawowe kryteria w dokonywaniu samooceny. Na podstawie zdobywanego doświadczenia ludzie dokonują bilansu satysfakcji czerpanej z życia, co przekłada się na tzw. ogólne zadowolenie z życia. Im więcej dziedzin życia włączamy w obszar naszej aktywności, tym jakość życia staje się bardziej stabilna. Niesatysfakcjonujące osiągnięcia w jednej aktywności mogą być rekompensowane sukcesami odnoszonymi w innych dziedzinach życia, co jest znacznie utrudnione przy zawężeniu obszaru aktywności życiowej.
Kowalik zwraca uwagę na przynajmniej trzy możliwości powiązań między pięknem, a jakością życia. Autor ten uważa, że:
a) uprawianie działalności artystycznej można uznać za jedną z dziedzin aktywności życiowej, która decyduje o jakości życia człowieka; może być ona bodźcem dla osobistego rozwoju, a sam fakt podjęcia działalności artystycznej poszerza zakres dziedzin życia, w których człowiek jest aktywny, a tym samym zwiększa się szansa na stabilizację jego jakości życia;
b) przebywanie w pięknym otoczeniu korzystnie oddziałuje na człowieka;
c) kontakt z nośnikami piękna może wpływać na rozbudowywanie życia wewnętrznego odbiorców (incydentalnie przydarzający się proces wstrząsu psychicznego, który skutkuje trwałym przeorganizowaniem funkcjonowania psychicznego człowieka polegającym na wzroście wrażliwości na bodźce, zdolności do wytwarzania bardziej bogatych interpretacji zdarzeń życiowych oraz przeorganizowaniu dotychczasowego doświadczenia życiowego, aby uczynić je bardziej osobistymi).
Przeżycia wymienione w punkcie c) Kowalik utożsamia z jakością życia psychicznego. Pisze, że im więcej odczuwamy tego typu doświadczeń, tym bardziej wzrasta szansa na rozbudowanie życia wewnętrznego w wymiarze naszej wrażliwości, zdolności do pogłębionej interpretacji i osobistego angażowania w zdarzenia przytrafiające się w życiu. W przeciwieństwie do krytycznych wydarzeń życiowych, które również są źródłem wzbogacania życia psychicznego, kontakt z pięknem może dostarczać tego typu przeżyć w sposób kontrolowany. Kowalik podkreśla, że wykreowanie konkretnych nośników piękna zachodzi w procesie socjalizacji. Jednak estetyczne środowisko życiowe, bez odpowiedniego przygotowania ludzi do odbioru piękna, jak również wysoki poziom uwrażliwienia na piękno przy środowiskowych deficytach atrybutów piękna, nie zapewnią wysokiej jakości życia. Kluczowym zagadnieniem wydaje się jednak być proces uczenia się smaku estetycznego, gdyż może on mieć wpływ na dążenie do estetyzacji otoczenia i odbierania jego piękna jako istotnej życiowo wartości.
Estetyzacja życia codziennego może być traktowana jako szczątkowa forma adaptacji, która opiera się na wykorzystywaniu istotnych informacji płynących z otoczenia w celu skutecznego zaspokojenia własnych potrzeb. Psycholodzy ewolucyjni podkreślają, że poprzez okazywanie zainteresowania pięknem sztuki ludzie mogą eksponować własną wartość, wrażliwość, inteligencję, co może zwiększać atrakcyjność seksualną oraz sprzyjać poprawie pozycji społecznej, a więc wpływać na poprawę jakości życia.
