Schizofrenia jest chorobą psychiczną charakteryzującą się utratą kontaktu z rzeczywistością, zaburzeniami myślenia, zaburzeniami zachowania oraz zaburzeniami emocjonalnymi, a objawy schizofrenii najczęściej dzielone są na symptomy pozytywne i negatywne. Osoby cierpiące na schizofrenię często doświadczają objawów pozytywnych takich jak halucynacje (np. słyszą głosy), urojenia (np. przekonanie o byciu prześladowanym lub kontrolowanym przez obce siły) oraz dezorganizacja mowy i myślenia. Mogą również doświadczać negatywnych objawów, takich jak brak motywacji, izolacja społeczna, spłycenie emocjonalne, utrata zainteresowań oraz pasji.
Przyczyn schizofrenii jest wiele, najważniejsze czynniki wskazywane przez badaczy to: genetyczne, środowiskowe i neurobiologiczne. Schizofrenia zazwyczaj pojawia się w młodym wieku, najczęściej między 16, a 30 rokiem życia. Wczesna diagnoza i szybko podjęte leczenie są kluczowe dla poprawy wyników terapeutycznych i jakości życia osoby.
Leczenie schizofrenii może obejmować terapię farmakologiczną, terapię psychologiczną, taką jak terapia poznawczo-behawioralna lub terapia rodzinna, jak również wsparcie psychospołeczne. Leki przeciwpsychotyczne są często stosowane w celu kontrolowania objawów schizofrenii. Terapia psychologiczna może pomóc w radzeniu sobie z objawami i wprowadzaniu zmian w zachowaniu i myśleniu, które mogą poprawić funkcjonowanie w codziennym życiu. Wsparcie społeczne może również pomóc osobom ze schizofrenią w radzeniu sobie z chorobą i poprawie jakości życia ich oraz ich najbliższych.
Jakie są objawy schizofrenii?
Objawy schizofrenii występują w wielu sferach funkcjonowania człowieka. Głównymi klinicznymi objawami choroby są tak zwane objawy pozytywne i objawy negatywne.
Pomimo tego, iż schizofrenia nie jest zaliczana do zaburzeń neurokognitywnych, jednymi z najbardziej charakterystycznych zaburzeń schizofrenicznych są zaburzenia sfery poznawczej przejawiające się w postaci poważnych zaburzeń myśli, zarówno w formie jak i treści. Zaburzenia myślenia są rezultatem nieprawidłowych interakcji kory ze wzgórzem oraz móżdżkiem, mogą prowadzić do halucynacji oraz urojeń.
Pozytywne objawy schizofrenii
Zaburzenia myślenia objawiają się trudnościami w koncentracji, utrzymaniu uwagi oraz tworzeniu pojęć. Ich konsekwencją może być nieadekwatne spostrzeganie, trudności w rozumieniu rzeczywistości jak również problemy z ekspresją oraz komunikacją werbalną. Zaburzenia myślenia najczęściej zaliczane są do pozytywnych symptomów schizofrenii. Przejawiają się niezdolnością do zachowania toku i ciągłości myślenia, co w konsekwencji prowadzi do formułowania przez chorych nielogicznych wypowiedzi oraz znacznej dezorganizacji ich zachowania.
Zygmunt Freud jako pierwszy użył terminu „proces pierwotny” na określenie podświadomego myślenia. Proces pierwotny ma swe początki w podświadomości. Prymitywne mechanizmy przybierają formę niewerbalnego, paralogicznego postrzegania, które przejawia się nie tylko w każdym procesie twórczym, ale również w snach i chorobach psychicznych – zwłaszcza schizofrenii. Treść niewerbalizowanego i chaotycznego sposobu myślenia może być intersubiektywnie komunikowalna tylko wtedy, gdy jest przekształcona w konwencjonalne, społecznie funkcjonujące wzorce oraz obrazy procesu wtórnego. Proces pierwotny i myślenie magiczne różnią się od myślenia logicznego oraz świadomego tworzenia symboli myślenia procesu wtórnego, które obserwowalne są podczas interakcji zachodzących między ludźmi zdrowymi psychicznie. Myślenie magiczne w schizofrenii polega na tym, że chory uważa, iż samym myśleniem możne oddziaływać na przedmioty oraz zdarzenia, czyli że ma ono w jego opinii charakter przyczynowo – skutkowy.
Charakterystycznym mechanizmem prymitywnego myślenia procesu pierwotnego jest identyfikacja oparta na osłabionych lub ograniczonych modyfikacjach zachodzących pomiędzy słowem, a znaczeniem oraz konkretnym i określonym przedstawianiem pojęć oraz abstrakcji, za pomocą niedostatecznie rozwiniętego aparatu pojęciowego. Konotacja słowa jest modyfikowana określonym znaczeniem obiektu oraz aktualną werbalizacją słowa. Rozbieżnościom myślenia tego typu, towarzyszą zarówno swobodne, dziwaczne jak również nierozpoznawalne skojarzenia, oraz werbalizacja oparta raczej na właściwościach fonetycznych niż na znaczeniu konkretnego słowa. Rezultatem tych zaburzeń jest ogólna niedoskonałość mowy.
Charakterystyczną cechą schizofrenicznego zaburzenia mowy jest proste i jasne przedstawienie tego, co konceptualne i abstrakcyjne. Niedorozwinięty aparat percepcyjny uniemożliwia schizofrenikowi utrzymanie konceptu na poziomie abstrakcji nawet przez krótki czas. „Zatem myśli, pomysły, uczucia itd. są przekształcane w konkretne formy wizualne, które są równoznaczne z percepcją – w razie potrzeby – na przykład halucynacje” pisze Arieti. Chory nieudolnie stara się odnaleźć jakiś sens i porządek w jego chaotycznym i przerażającym świecie poprzez konkretyzację pomysłów, która staje się mechanizmem obronnym. Zaburzeniu temu towarzyszą często blokady myśli oraz w niewielkim stopniu modyfikowane perseweracje tych samych pomysłów i tematów.
Te deficyty rozwojowe schizofrenika powodują, iż nie jest on w stanie zrozumieć różnicy pomiędzy rzeczywistością wewnętrzną, a zewnętrzną. Niemożność uświadomienia sobie tej różnicy jest doświadczana przez schizofrenika jako połączenie myślenia i odczuwania wraz z aktualizacją określonego przedstawienia tej emocji lub myśli. Schizofrenik żyje w świecie fragmentarycznym, pogmatwanym i przerażającym – w świecie, który „nie ma sensu”. Identyfikacja oparta na podobieństwie jest desperacką próbą poszukiwaniu przez chorego sensu. W praktyce sprowadza się to do poszukiwania w różnych obiektach przynajmniej jednego wspólnego elementu, co jest wystarczającą podstawą do identyfikacji.
Objawy pozytywne schizofrenii:
- Halucynacje – to doświadczanie rzeczywistości lub zjawisk, które nie istnieją, najczęściej w postaci słuchowych halucynacji.
- Urojenia – to przekonania lub przekonania fałszywe, które nie są zgodne z rzeczywistością.
- Zaburzenia myślenia – to trudności w utrzymaniu logicznych i spójnych myśli, co prowadzi do dezorganizacji w sposobach werbalizowania.
- Zaburzenia funkcjonalne – niedostosowanie do społecznych norm i trudności w utrzymaniu odpowiednich zachowań.
Negatywne objawy schizofrenii
Stan schizofreniczny może wystąpić w efekcie dysfunkcji mechanizmów procesu wtórnego ego oraz zacierania granic ego. Ego osoby chorej przestaje pełnić funkcję mediatora oraz syntezatora pomiędzy nieświadomym, paralogicznym światem wewnętrznych emocji, myśli i marzeń, a świadomym, logicznym i konceptualizowalnym światem zewnętrznej rzeczywistości. W efekcie tych zaburzeń następuje dezorganizacja i zanikanie ego, zmieszanie świadomości oraz fuzja ja ze światem zewnętrznym, zaburzenie poczucia własnej wartości i towarzyszące mu poczucie porażki oraz depersonalizacja. Wielu schizofreników odczuwa z tego powodu lęk przed utratą poszczególnych części ciała, których zniekształcone obrazy bardzo często postrzegane są przez chorych jako prawdziwe. Powszechnie występuje również labilność identyfikacji płciowej. Zaburzenia emocjonalne charakterystyczne dla schizofrenii są tak bardzo podobne do zaburzeń myślenia, że rozpatrywanie ich osobno jest prawie niemożliwe – są one ze sobą nierozerwalnie powiązane. Właściwa schizofrenikom możliwość skupienia się tylko przez krótki okres czasu koliduje ze zdolnością do efektywnego i wydajnego działania w określonym środowisku. Często występujące objawy schizofrenii to zaburzenia w relacjach z innymi ludźmi, znaczne wycofanie się ze społeczeństwa, lęki, a także tworzenie zbyt silnych więzi oraz przywiązywanie się do innych, w rezultacie prowadzące do osamotnienia oraz doświadczania intensywnego uczucia bezsilności.
Psycholożki Czernikiewicz i Górecka podkreślają, że wobec występowania typowych dla procesu schizofrenicznego objawów, takich jak: autyzm, dereizm, osłabienie funkcji poznawczych, chorzy na schizofrenię mają znaczne trudności nie tylko w ocenie ciężkości swojej choroby, ale i innych zjawisk, które dotyczą ich samych oraz otaczającej rzeczywistości. Krytycyzm, obok poczucia choroby oraz gotowości leczenia określa według aktualnych standardów taksonomicznych wgląd chorobowy.
Objawy negatywne schizofrenii:
- alogia – to deficyty w zakresie mowy lub ubożenie treści wypowiedzi
- abulia – to brak lub zmniejszona motywacja, brak inicjatywy w działaniu
- atymia – to spadek wyrazistości emocji, utrata zdolności do czerpania przyjemności z wcześniej przyjemnych czynności
- anhedonia – to trudności w odczuwaniu przyjemności.
Objawy poznawcze schizofrenii
Schizofrenia to przewlekła choroba psychiczna, która objawia się różnymi grupami objawów. Oprócz objawów pozytywnych i objawów negatywnych, wymienić również można objawy schizofrenii w sferze poznawczej.
Objawy dezorganizacji psychicznej w przypadku schizofrenii dotyczą najczęściej zaburzeń poznawczych i pamięci.
- zaburzenia poznawcze – to trudności w koncentracji uwagi, zmniejszenie zdolności funkcji poznawczych, trudności w funkcjonowaniu poznawczym, takie jak trudności w myśleniu abstrakcyjnym i słabsza zdolność do przetwarzania informacji
- zaburzenia pamięci to problemy z krótkotrwałą pamięcią roboczą, trudności w zapamiętywaniu nowych informacji
- zaburzenia pojęciowe – to trudności w rozumieniu znaczenia słów i przetwarzaniu informacji werbalnych.
Typowe objawy schizofrenii
Jednym z typowych zaburzeń towarzyszących schizofrenii jest nadmierne włączanie (overinclusiveness). Polega ono na kategoryzowaniu obiektów „odbodźcowo” – przypadkowy atrybut obiektu, dostrzeżony również w innym obiekcie jest podstawą do stworzenia często nietypowej kategorii. Poznawcze funkcjonowanie chorych na schizofrenię polega na oddolnym przetwarzaniu informacji (od danych), bez umiejętności narzucania na informację strukturujących ją kategorii. Chorzy przetwarzają informacje również odgórnie (od „teorii” danych), jednak jest to możliwe, gdy dominują objawy pozytywne. Kategorie tworzone przez tych chorych określane są mianem uniwersalistycznych. U chorych na schizofrenię relacja pomiędzy „danymi” a „teorią” jest zachwiana. Dominacja przetwarzania oddolnego, odbodźcowego charakterystyczna jest dla tych chorych, u których występują objawy negatywne, natomiast u chorych z objawami pozytywnymi dominuje przetwarzanie odgórne, polegające na operowaniu pawie wyłącznie teorią zdarzeń, bez prób jej weryfikacji poprzez analizę cech poszczególnych elementów sytuacji bodźcowej – wówczas każdy element „pasuje” do teorii. Jest to typ przetwarzania polegający na generowaniu teorii oraz ignorowaniu danych i charakteryzują się nim głównie chorzy na schizofrenię paranoidalną. Chorzy ci przetwarzają zarazem „od teorii” jak i „od danych”, co znajduje odzwierciedlenie w diagnozie jako rozkojarzenie myślenia oraz wielopoziomowość.
Urojenia, halucynacje oraz inne doświadczenia, które można określić mianem wysoce patologicznych, występują w ostrej fazie schizofrenii i określa się je mianem symptomów pozytywnych. Objawy schizofrenii takie jak urojenia są fałszywymi przekonaniami o rzeczywistości, mało wrażliwymi na zmiany pod wpływem logicznych argumentów czy też dowodów. Brichwood i Jackson w swojej książce piszą, że w schizofrenii występują trzy główne typy urojeń.
Doświadczając urojeń pierwszego typu, chory może wierzyć (i odczuwać), że jakieś zewnętrzne siły wywierają wpływ na jego zachowanie i sprawują nad nim kontrolę – są to urojenia wpływu lub owładnięcia. Urojenia drugiego typu koncentrują się wokół tematu bycia śledzonym, podglądanym bądź prześladowanym – są to urojenia prześladowcze. Doświadczając urojeń trzeciego typu, choremu towarzyszy przekonanie, iż utracił poczucie tożsamości i celowości własnego życia bądź przeciwnie, posiadania niezwykłych mocy i zdolności – są to urojenia zmiany tożsamości.
Urojeniom zazwyczaj towarzyszą halucynacje, będące wrażeniami i spostrzeżeniami pozbawionymi podstawy w postaci zmysłowych bodźców. Halucynacje najczęściej dotyczą zmysłu słuchu i przyjmują postać słyszenia głosów (często pochodzących z różnych części ciała) na przykład komentujących zachowanie chorego. Ponad połowa chorych deklaruje słyszenie głosów kierujących ich zachowaniem, których występowanie jest istotnym klinicznie wskaźnikiem prognostycznym zachowań o charakterze przemocy i/lub niebezpieczeństwa podejmowania prób samobójczych. Za pomocą obrazowania PET ustalono, iż halucynacje występują w okresach podwyższonej aktywności w rejonie wzgórza, hipokampu oraz części kory – między innymi w obszarach, które są aktywowane przez rzeczywiste wrażenia słuchowe.
Większość przypadków schizofrenii jest spowodowana pierwotnym zaburzeniem o charakterze biologicznym. To jednak nie oznacza, że osoby z tą chorobą nie doświadczają psychologicznych konfliktów. Takie konflikty występują, a wiele z nich ma tę samą naturę, co u osób bez psychozy. Jednakże, u osób z schizofrenią te konflikty mają miejsce w obrębie osłabionego funkcjonowania ego, które jest wynikiem biologicznych nieprawidłowości.
Same te biologiczne nieprawidłowości powodują poważne objawy, które z kolei prowokują kolejne konflikty wewnętrzne. To z kolei staje się przyczyną symptomów, które są wyrazem prób radzenia sobie z trudnościami wymienionymi powyżej.
W rezultacie objawy schizofrenii są wynikiem interakcji między kilkoma czynnikami, takimi jak:
- podstawowe nieprawidłowości o charakterze biologicznym
- metody radzenia sobie z tymi nieprawidłowościami
- stopień dojrzałości osobowości.
- indywidualne konflikty wewnętrzne danego pacjenta.
- po rozpoczęciu się choroby – wpływ dalszego stresu zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego.
Objawy schizofrenii oraz stopień ich nasilenia i są efektem interakcji między biologicznymi nieprawidłowościami, strategiami radzenia sobie, stopniem dojrzałości osobowości, indywidualnymi konfliktami wewnętrznymi oraz wpływem stresu wywołanego wystąpieniem choroby.