Pomoc psychologiczna – etyczne aspekty procesu pomagania

Najważniejszym celem procesu pomagania jest osiągnięcie różnego rodzaju pozytywnych zmian u osoby przyjmującej pomoc, która najczęściej w momencie jej oczekiwania znajduje się w kryzysie spowodowanym chorobą psychiczną, somatyczną, niepełnosprawnością bądź też nagromadzeniem sytuacji stresowych, z którymi osoba ta nie może sobie poradzić korzystając wyłącznie z własnych zasobów.

Toeplitz – Wiśniewska pisze, że „psycholog w swoich oddziaływaniach nie tylko rozpoznaje wyjątkową, niepowtarzalną złożoność człowieka, ale także wpływa na zmiany jego zachowania. Wpływ ten jest ułatwiony dzięki szczególnej, profesjonalnej formie kontaktu, będącej elementem wyszkolenia zawodowego psychologa”¹. W procesie pomagania spotykają się osoby, z których jedna zajmuje pozycję dającego pomoc, druga – przyjmującego tę pomoc. W diadzie wspomagany – wspomagający w myśl Kodeksu PTP mamy do czynienia z relacjami, które mają „niesymetryczny charakter wynikający z przewagi kompetencji interpersonalnych po stronie psychologa, który dysponuje specjalistyczną wiedzą i technikami służącymi do poznawania innych ludzi i oddziaływania na nich”².

Psycholog aby zminimalizować niesymetryczność tej relacji powinien przestrzegać zasady podmiotowości, a więc nie nadużywać swojego autorytetu oraz minimalizować własną przewagę. Może to zrobić podkreślając podmiotowość klienta, bezwarunkowo akceptując go jako osobę, być otwartym i tolerancyjnym na jego inność i indywidualność³. Podmiotowość klienta jest respektowana przez psychologa wtedy, gdy w podejmowanej przez klienta aktywności kieruje się on celami, które są jego autonomicznymi wyborami. Zasada podmiotowości wyraża ideę, iż każdy człowiek ma prawo do wolności, odpowiedzialności za własne życiowe wybory oraz autonomiczności. Oznacza to, iż psycholog profesjonalnie pomagając klientowi nie przekracza granic prywatności wytyczonych przez osobę wspomaganą.

Specyfika tej asymetrycznej relacji może doprowadzić do przekroczenia granic pomocy psychologicznej, umożliwiając jednocześnie wiele nadużyć ze strony psychologa. Przyjmujący pomoc mając nadzieję, iż psycholog pomoże mu rozwiązać swoje życiowe problemy wielokrotnie daje dostęp psychologowi do swoich najintymniejszych spraw. Obiektywnie można stwierdzić, iż pomagający nie ma żadnej formalnej władzy nad wspomaganym, jednak występując w charakterze autorytetu, a często również w opinii wspomaganego będąc jego „ostatnią deską ratunku”, może stosować przemoc psychologiczną prowadzącą na przykład do indoktrynacji. Jak zauważa Brzeziński i Toeplitz- Wiśniewska: „Granice te są przekraczane, kiedy terapeuta nie respektuje godności, podmiotowości i autonomii swego klienta. Gdy terapeuta przestanie stwarzać warunki, w których klient sam dokonuje wyborów, natomiast wytwarza w kliencie przekonanie, że zna rozwiązanie jego problemów, że najlepiej wie, co jest dobre dla klienta, wtedy pojawiają się największe niebezpieczeństwa oddziaływania psychologicznego”⁴.

Gdy wspomagający zapomina o podstawowych zasadach udzielania pomocy psychologicznej może dojść do tego, że wykorzystując specyficzną więź emocjonalną wytworzoną w relacji terapeutycznej, będzie on mógł manipulować osobą wspomaganą. Do najbardziej powszechnych przykładów łamania zasad etycznego postępowania wśród psychoterapeutów Andrzej Kokoszko zalicza: wykorzystywanie seksualne, wykorzystywanie finansowe oraz wykorzystywanie informacji uzyskanych od pacjentów w publikacjach⁵.

Do podstawowych reguł w procesie pomagania można zaliczyć przestrzeganie zasady podmiotowości klienta, zasady poszanowania jego prywatności, zasady zwiększania samodzielności decyzji klienta oraz zachowania tajemnicy zawodowej przez psychologa. W kodeksach zawodowych psychologów zasady te są sformułowane jako zasada: poszanowania godności klienta, jego autonomii, prawa do intymności oraz poufności relacji klient – psycholog⁶. Aby uchronić osobę wspomaganą od niecelowej szkodliwej działalności ze swojej strony, terapeuta powinien starać się zawrzeć jak najkorzystniejszy dla klienta kontrakt terapeutyczny, którego podstawowym celem będzie bezpieczeństwo osoby wspomaganej.

Zasada poszanowania prywatności chroni osobę wspomaganą przed ingerencją psychologa w jej intymne sfery. Psycholog ma obowiązek uszanować wolę klienta do udzielania tylko takich informacji o sobie jakie klient uzna za konieczne na danym etapie terapii bądź w trakcie całego procesu terapeutycznego. Psycholog powinien również dbać o to aby klient zwiększał zakres samodzielności, aby decyzje, które podejmuje były coraz bardziej jego osobistymi wyborami, aby stawał się coraz bardziej odpowiedzialny za postępy w terapii.

Kolejnym z ważnych etycznych aspektów procesu pomagania jest jego poufny charakter. Psycholog jest zobowiązany nie tylko do zachowania w tajemnicy informacji, które przekazał mu jego klient lecz również faktu, że ktoś jest jego klientem. Tajemnica zawodowa nie jest ograniczona w czasie, obowiązuje psychologa bezterminowo z wyjątkiem sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia klienta, bądź innych osób, a zagrożenie jest spowodowane aktywnością klienta. Brzeziński i Toeplitz- Wiśniewska piszą, że „chociaż zasada zaufania klienta do swojego terapeuty wynika z poufności relacji terapeutycznej i jest jej fundamentalną podstawą, to w szczególnych przypadkach dobro innych ludzi musi przeważać nad dobrem klienta”⁷. Piszą również, iż niezbędnym warunkiem stosowania etycznych zasad udzielania pomocy psychologicznej i stałej refleksji nad przebiegiem procesu leczenia jest poddawanie swojej pracy superwizji, bez której terapeuta nie ma możliwości monitorowania i kontrolowania prawidłowości własnego postępowania w relacji z klientem.

Psycholog chcąc w sposób profesjonalny pomagać ludziom powinien zdawać sobie sprawę z tego, iż jego działalność może mieć przeciwny skutek niż niesienie ulgi cierpiącym oraz poprawianie jakości ich życia. Bez przestrzegania fundamentalnych zasad etycznych oraz superwizji jego aktywność zawodowa może być narażona na wiele negatywnych procesów, z których istnienia może nie zdawać sobie sprawy. Pomaganie, a zwłaszcza profesjonalna pomoc psychologiczna jest bardzo odpowiedzialną aktywnością, z czego każdy psycholog powinien zdawać sobie sprawę.