Ze względu na różnorodność objawów oraz przebiegu, w przypadku schizofrenii nie można wskazać jednej jej przyczyny, bądź też jednego mechanizmu warunkującego jej wystąpienie.
Jakie są więc główne czynniki etiologiczne schizofrenii? Naukowcy badający to zagadnienie najczęściej wskazują na kluczową w patomechanizmie schizofrenii rolę czynników biologicznych oraz psychospołecznych, a etiologia schizofrenii określana jest jako polikauzalna.
Model biologiczny koncentruje się głównie na poszukiwaniach genetycznych i konstytucjonalnych uwarunkowań schizofrenii, prowadzone są badania rodowe sprawdzające znaczenie genotypu oraz fenotypu. Badania genetyczne wskazują na poligeniczny charakter zaburzeń schizofrenicznych, natomiast badania rodowe wskazują na dużą niezgodność zachorowań wśród bliźniąt jednojajowych (50% – 70%). Jak zauważają psychologowie Strelau i Doliński, jest to argument wspierający tezę, iż czynniki psychiczne i środowiskowe pełnią funkcję zasobów odpornościowych zmniejszających możliwości ekspresji genotypu, bądź też sprzęgają się z podatnością biologiczną, zwiększając ryzyko zachorowania.
Hipoteza dopaminowa schizofrenii
Jednymi z najważniejszych hipotez sformułowanych w ramach modelu biologicznego są hipotezy głoszące znaczenie nadczynności przekaźnictwa dopaminergicznego w strukturach układu limbicznego oraz niedoczynności układu serotoninergicznego dla ujawnienia się schizofrenii. Na początku lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku empirycznie dowiedziono, iż jeden z neurotransmiterów – dopamina ma znaczący wpływ na aktywność centralnego układu nerwowego. W latach dziewięćdziesiątych Svensson i współpracownicy przeprowadzili badania zmian dopaminowej funkcji komórkowej w przypadku schizofrenii. Komórki dopaminowe przejawiają dwa rodzaje aktywności – toniczną i fazową. Aktywność toniczna, to inaczej „szum” podstawowy, który tworzą impulsy będące reprezentacją napięcia pojedynczych neuronów. Na bazie aktywności tonicznej impulsy z częstotliwością 5, 10, 15 bądź 20 na sekundę tworzą sygnał, określany aktywnością fazową. Badacze należący do grupy Stevenssona podawali zwierzętom podczas eksperymentów fencyclidinę, która wywoływała symptomy podobne do schizofrenii. Stwierdzono, iż komórki dopaminowe zwierząt przejawiały zwiększoną aktywność toniczną („szum” podstawowy) oraz zmniejszoną aktywność fazową.
Zgodnie z dopaminową teorią schizofrenii względny brak dopaminergicznych funkcji w płatach czołowych kory mózgowej odpowiada za występowanie negatywnych symptomów, natomiast nadczynność dopaminergiczna w strukturach podkorowych oraz układzie limbicznym odpowiada za występowanie pozytywnych symptomów schizofrenii. Nieprawidłowe funkcjonowanie układu dopaminergicznego może wynikać z nieprawidłowej liczby lub wrażliwości receptorów tego przekaźnika, bądź też jego nieprawidłowego wydzielania (Kaplan). Wyniki badań Nancy Anderson oraz jej współpracowników „sugerują (…), że negatywne objawy schizofrenii, takie jak dezorganizacja intelektualna i apatia, są objawami osiowymi”. Wyniki badań nad dopaminową teorią schizofrenii nie pozwalają jednak jednoznaczne jej potwierdzić, ponieważ istnieją dowody na to, że długotrwałe leczenie neuroleptyczne nie redukuje symptomów negatywnych. Okazało się również, że blokowanie receptorów typu D nie jest konieczne do wyleczenia schizofrenii. Kaplan wraz ze współpracownikami zwracają uwagę na to, iż do ograniczeń tej teorii należy ustępowanie objawów wszystkich rodzajów psychoz pod wpływem leków blokujących receptory dopaminowe, co wskazuje na nieprawidłowości układu dopaminergicznego we wszystkich rodzajach psychoz, a nie tylko w schizofrenii. Rozumienie schizofrenii w kategoriach zaburzeń jednego układu neuroprzekaźnikowego jest w opinii tych autorów uproszczeniem. Niewątpliwie jednak stwierdzenie w latach sześćdziesiątych przeciwpsychotycznego działania neuroleptyków w schizofrenii było istotnym przełomem w badaniach nad biologiczną etiopatogenezą schizofrenii.
Hipoteza serotoninowa schizofrenii
W efekcie badań prowadzonych nad neuroleptykiem nowej generacji – resperidone, sformułowana została serotonergiczno – dopaminergiczna koncepcja patofizjologii schizofrenii. Lek ten jednocześnie oddziałuje na receptory dopaminy (głównie redukuje objawy pozytywne) oraz serotoniny (głównie redukuje objawy negatywne), przy czym jego oddziaływanie na receptory serotoniny jest o wiele bardziej intensywne niż na dopaminy. Neuroleptyki zapobiegają patologii dopaminergicznych funkcji w okolicach limbicznych oraz korowych, jak również oddziałują na dopaminergiczne połączenia w peryferyjnych ośrodkach.
Hipoteza neurorozowjowa schizofrenii
W modelu psychopatologii rozwojowej rozpatrywanej w ramach konstytucjonalnych uwarunkowań schizofrenii – założono sprawdzenie hipotezy neurorozwojowej schizofrenii i hipotezy o znaczeniu interakcji podatności i stresu dla ujawnienia się choroby, jako choroby związanej z zaburzeniami rozwoju mózgu. Hipoteza neurorozowjowa zakłada, iż różne nieprawidłowości rozwoju układu nerwowego w okresie prenatalnym lub neonatalnym mogą ujawnić się w postaci schizofrenii w okresie adolescencji. Hipoteza podatności i stresu wskazuje na to, iż ujawnienie choroby zachodzi tylko w warunkach określonego stresu doświadczanego przez osobę o niskich zasobach odpornościowych.
Psychospołeczne uwarunkowania schizofrenii
W modelach psychospołecznych przyczyny schizofrenii i patomechanizm powstawania pozytywnych oraz negatywnych symptomów w przebiegu zaburzeń schizofrenicznych przybierają bardzo zróżnicowaną postać w zależności od założeń teoretycznych koncepcji natury człowieka, czy też stopnia uwzględniania znaczenia podatności biologicznej.
Przegląd najważniejszych współczesnych podejść w rozumieniu przyczyn schizofrenii
Alanen wśród najważniejszych współczesnych podejść do rozumienia przyczyn i natury schizofrenii wymienia model biomedyczny, indywidualny psychologiczny, interakcyjny, społeczny i interakcyjny oraz zintegrowany. Do grupy czynników biologicznych zdecydowanie predysponujących do wystąpienia schizofrenii, zalicza on: niewielkie strukturalne odchylenia od normy w mózgu oraz czynniki dziedziczne. Do czynników psychospołecznych zalicza on między innymi: konwersję libido oraz pierwotny narcyzm (mechanizm oraz etap rozwoju opisane przez Zygmunta Freuda jako mające zasadnicze znaczenie dla wybuchu oraz utrzymywania się psychozy), zaburzenia samoposzanowania i „tajemniczy”, wszechogarniający lęk związany z rozwojem (według Sullivana miały one decydujący wpływ na pojawienie się schizofrenii jako wyniku przebiegającego etapami procesu), czy też podkreślane przez Federna znaczenie niedostatecznych granic ego. Do najważniejszych koncepcji analizujących rodzinne podłoże schizofrenii, zaliczył on koncepcję podwójnego wiązania Batesona jak również dewiacje komunikacyjne rodziców osób chorych na schizofrenię analizowane przez Wynne i Singer.
Kaplan i współpracownicy piszą, iż „schizofrenia jest chorobą mózgu o dobrze udokumentowanych zmianach obserwowanych w badaniach obrazowych OUN, zarówno strukturalnych, jak i czynnościowych, a na jej genetyczne podłoże wskazują m.in. wyniki badań bliźniąt”. Wyniki badań neuropatologicznych wskazują na zmiany strukturalne mózgu, zaobserwowano zmniejszoną liczbę neuronów, zwiększoną gliozę, oraz zaburzenia architektury neuronalnej. Zmiany najczęściej dotyczą układu limbicznego, zwłaszcza w obszarze jądra migdałowatego, hipokampu oraz zakrętu obręczy, a także w jądrach podstawy (szczególnie w obrębie istoty czarnej oraz grzbietowo – bocznej części kory przedczołowej). Wyniki badań obrazowych mózgu z zastosowaniem tomografii komputerowej dowodzą, iż u około 10 – 35% osób cierpiących na schizofrenię można stwierdzić zaniki korowe, a u 10 – 50% chorych powiększenie komór bocznych oraz komory III. Obserwuje się również zanik robaka móżdżku oraz zmniejszoną gęstość tkanki mózgowej. Kaplan i wsp. (2004) wskazują na możliwość korelacji nieprawidłowych wyników tomografii komputerowej z nasileniem objawów ubytkowych (stępieniem afektu, wycofaniem społecznym, zahamowaniem psychoruchowym, brakiem motywacji, upośledzeniem funkcji poznawczych) oraz zwiększoną częstością występowania objawów pozapiramidowych po leczeniu przeciwpsychotycznym oraz gorszym funkcjonowaniem przedchorobowym.
