Psychozy paranoidalne (paranoiczne, obłęd, paranoja) są grupą przewlekłych chorób psychicznych, charakteryzujących się zespołami urojeniowymi o słabo usystematyzowanej strukturze. Charakterystycznym objawem jest pewien stopień dezintegracji osobowości, co powoduje, że zachowanie chorych może być postrzegane jako nieadekwatne do sytuacji. W doświadczeniach pacjentów często pojawiają się motywy zagrożenia ze strony innych osób, poczucie bycia pod zewnętrznym wpływem lub niepewność co do własnej tożsamości.
Psychoza paranoidalna to zaburzenie psychiczne zaliczane do grupy psychoz, charakteryzujące się obecnością uporczywych, często nieuzasadnionych przekonań i urojeniami o charakterze paranoidalnym. Osoby cierpiące na tę formę psychozy mogą mieć przekonanie, że są prześladowane, oszukiwane lub znajdują się w centrum spisku. Podstawowym objawem psychozy paranoidalnej są tzw. urojenia paranoidalne, które najczęściej mają charakter prześladowczy lub wielkościowy. Urojenia dla osoby chorej wydają się w pełni logiczne i spójne. W psychozie paranoidalnej urojenia mogą obejmować poczucie wyjątkowości lub misji – osoba z takim zaburzeniem może na przykład sądzić, że została wybrana do wykonania jakiegoś niezwykle ważnego zadania lub że posiada specjalne zdolności i wpływy. Urojenia te są silnie powiązane z osobowością pacjenta i naładowane emocjonalnie, a ich system jest spójny i logicznie uporządkowany w przekonaniu chorego, często towarzyszą im omamy. Urojenia są zazwyczaj luźno powiązane, mało spójne, a ich treść może u słuchaczy budzić zaskoczenie, zdziwienie lub wrażenie dziwaczności. Urojenia tego typu najczęściej występują w schizofrenii paranoidalnej, ale mogą również pojawić się w niektórych chorobach somatycznych.
Do najczęstszych należą urojenia prześladowcze, na przykład dotyczące rzekomych krzywd domniemanych przez instytucje (tzw. paranoja pieniacza) lub niewierności partnera. Rzadziej pojawiają się urojenia wielkościowe, wynalazcze, posłannicze, erotyczne czy reformatorskie. Oprócz urojeń, psychoza paranoidalna często prowadzi do wycofania społecznego, ponieważ osoba z tym zaburzeniem ma trudności w zaufaniu innym. Może to skutkować izolacją i zerwaniem kontaktów z rodziną oraz przyjaciółmi. W wyniku swoich przekonań pacjenci często stają się podejrzliwi, a nawet agresywni w stosunku do otoczenia, co może prowadzić do konfliktów i problemów prawnych. Ich myślenie jest zdominowane przez logikę urojeń, dlatego próby racjonalnego wyjaśnienia sytuacji ze strony bliskich lub terapeutów są zwykle odbierane jako część domniemanego spisku. Choroba zazwyczaj rozwija się w trzeciej lub czwartej dekadzie życia, ma przewlekły przebieg, z okresami nasilenia objawów i charakteryzuje się ograniczoną podatnością na leczenie.