Twórczość jest specyficznym rodzajem działalności ludzkiej, którą charakteryzują dwie główne cechy: innowacyjność wytworu działalności oraz adekwatność tego wytworu do wymogów sytuacji lub problemu. U wielu jednostek twórczość wykazuje tendencję do utrzymywania się na stałym celu, jednocześnie obejmując różne dziedziny aktywności jednostki, co świadczy o jej wielostronności.
Psychologiczne koncepcje twórczości rozwinął C. R. Rogers. Według niego proces twórczy jest aktywnością prowadzącą do powstania nowego wytworu, który z jednej strony jest wynikiem niepowtarzalnej osobowości twórcy, a z drugiej – tworzywa (wydarzeń z jego życia). Rogers rozróżnił twórczość konstruktywną od destruktywnej. Konstruktywnymi twórcami są osoby o ukształtowanej świadomości, uświadomieni społecznie, będące w pełni świadomości społecznej. Według Rogersa istotą psychologicznego mechanizmu twórczości jest tendencja do samourzeczywistniania się, do wykorzystania swojego potencjału, do koncentracji wszystkich pozytywnych sił osobowości. Uważał, iż wszyscy ludzie potencjalnie są twórcami, konieczne jest tylko stworzenie odpowiednich warunków do wyzwolenia utajonych możliwości. Warunkami wewnętrznymi konstruktywnej twórczości są według Rogersa: chłonność nowych doświadczeń, zdolność godzenia przeciwnych wartości, orientacja na zewnątrz, samodzielność ocen i łatwość posługiwania się elementami i pojęciami. Zewnętrznymi cechami warunkującymi twórczość są: świadomość własnego bezpieczeństwa, wynikającą z akceptacji wartości człowieka, samoakceptacji i empatii oraz wolność psychiczna – czyli możliwości bycia sobą (Tyszkiewicz, 1987).
Arieti upatruje w procesie pierwotnym niewyczerpalnego źródła, z którego tryska wyobraźnia. Jednakże aby mógł zajść proces twórczy, proces pierwotny musi być poddany kontroli i pohamowywany. W rzeczywistości, logiczny umysł używający procesu wtórnego może nie zaakceptować lub zrozumieć wytworów myślenia procesu pierwotnego w ich surowej postaci. Zatem „jeden z głównych mechanizmów procesu twórczego polega na dyscyplinowaniu wyobraźni” (Arieti 1976). Rozumienie w procesie wtórnym pomaga wytworzyć wewnętrzną logikę oraz zunifikować formę i treści w sztuce. Mechanizmy procesu wtórnego pozwalają artystom regulować oraz syntetyzować świadomy jak i nieświadomy materiał. W rezultacie ich aktywność jest logiczna, świadoma, wewnętrznie zróżnicowana, konceptualizowalna, abstrakcyjna. Można w niej odróżnić rzeczywistość od fantazji. Arieti uważa, iż mechanizm procesu wtórnego akceptuje bądź odrzuca wyobraźnię procesu pierwotnego jako część procesu twórczego. Prymitywny, rozmyty i zdezorganizowany materiał będąc zaakceptowany przez proces wtórny, stosowany jest w istniejących pojęciach procesu wtórnego. Wpływa to korzystnie na twórczość, ponieważ wyobraźnia wywodząca się z mechanizmów procesu podstawowego może wzmocnić oraz rozszerzyć zawartość procesu wtórnego o spontaniczne, nieprzemyślane, nieużywane skojarzenia czy też mało charakterystyczne cechy, niebędące zwykle częścią mechanizmów procesu wtórnego.
Funkcjonowanie osobowościowego mechanizmu twórczości
Istnieje przypuszczenie, że twórcy z różnych dziedzin mają wspólny mechanizm twórczości, ale różnią się w niektórych cechach drugorzędnych.
Naukowcy charakteryzują się silnym ego, wysoką inteligencją, wybitną niezależnością i małą wrażliwością na osobistą krytykę.
Pisarze cechują się elastycznością i oryginalnością umysłową, wyobraźnią, estetyzmem, dobrą pamięcią, wrażliwością i trafnością obserwacji. Ich myślenie i postępowanie są mniej racjonalne niż u naukowców.
Artyści mają niższą niż u wyżej wymienionych inteligencję, większy neurotyzm, wyższą oryginalność, pragnienie doskonałości, wiarę we własne siły i kompetencje oraz zaangażowanie w odległe cele.
Wspólnym mechanizmem twórczości jest prawdopodobnie zdolność do połączenia istniejących już elementów w nowe, oryginalne kombinacje. Wszyscy twórcy potrzebują również pewnej dozy wolności i niezależności w swojej pracy, aby móc eksperymentować i rozwijać swoje pomysły.
Hipotetyczny model mechanizmu twórczości
Ludzie twórczy mają struktury poznawcze, które są maksymalnie otwarte na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne, co oznacza, że są bardzo wrażliwi na świat i na swoje wewnętrzne doświadczenia.
Twórcze jednostki mają silne ego, co pomaga im lepiej przystosować się do zmian i wprowadzać nowe pomysły, ponieważ są skłonni do dobrej akomodacji i asymilacji.
Twórcze jednostki często wykazują wyższy poziom zaburzeń psychicznych, ale nie ma to związku z patologiczną strukturą ich osobowości.
Struktury poznawcze twórczych jednostek są względnie niestabilne i skomplikowane, co umożliwia lepsze przyswajanie i przetwarzanie informacji.
Twórcze jednostki mają dużą tolerancję na sprzeczne i nieznane doświadczenia oraz silniejszą preferencję dla nowych doświadczeń, co pozwala im na wprowadzanie innowacji.
Twórcze jednostki mają zwykle wysoką samoocenę i wiarę w swoje możliwości, co pomaga im przetrwać w trudnych sytuacjach i podejmować ryzykowne decyzje.
