W obrębie subiektywnego ujęcia jakości życia można wyróżnić dwa rodzaje teorii: „bottom – up” i „top – down” – „góra – dół” i „dół – góra”. Wspólnym założeniem teorii „bottom – up” i „top – down” jest istnienie pełnej harmonii między emocjonalnymi i poznawczymi ocenami jakości życia.
Bottom – up
Teorie „bottom – up” (z dołu do góry) oparte są na koncepcji poznawania świata Johna Locke’a, który uważał, iż jedynym źródłem poznania świata przez człowieka jest doświadczenie. Z koncepcji tej wywodzą się założenia i podejścia badawcze głoszące, że (Zalewska):
a) zadowolenie to przede wszystkim zjawisko o charakterze afektywnym, a stany emocjonalne są bezpośrednimi i najważniejszymi ocenami jakości życia. Oceny poznawcze są wobec nich wtórne, gdyż stanowią jedynie racjonalne uzasadnienie determinujących je ocen emocjonalnych;
b) zadowolenie jest wynikiem rachunku przyjemności i przykrości wywołanych bodźcami zewnętrznymi. Badacze zjawiska ustalili, iż zadowolenie z życia jest sumą zadowolenia z różnych obszarów życia, a zadowolenie z pracy ma wpływ na zadowolenie ze zdrowia oraz życia;
c) zadowolenie jest skutkiem doświadczania różnych zdarzeń i sytuacji – podejście to określane jest mianem sytuacyjnego;
d) celem podejścia procesualnego jest szukanie mechanizmów, procesów wyjaśniających zmiany jakości życia, a najlepszym sposobem są badania idiograficzne, podłużne oraz eksperymentalne.
Teorie te opierają się na wspólnym ogólnym założeniu, iż ludzie „z natury” są tacy sami, u wszystkich zaobserwować można te same procesy, a zmiany stanów wewnętrznych powodowane są czynnikami zewnętrznymi. Teorie te pomijają różnice indywidualne, traktując je jako skutki różnych zdarzeń zewnętrznych.
Top – down
Teorie „top – down” oparte są na idei Immanuela Kanta w myśl, której to umysł ludzki, korzystając z wiedzy apriorycznej, konstruuje obraz świata. Najważniejszymi założeniami oraz podejściami w ramach tych teorii są:
a) zadowolenie to postawa wyrażana w reakcjach emocjonalnych oraz sądach poznawczych, a pełna zgodność między nimi jest możliwa, ponieważ: – to cechy wyznaczają podatność na określone emocje, a te z kolei wpływają na percepcję i interpretację zdarzeń oraz sądy; – cechy determinują oceny poznawcze (satysfakcję), które z kolei nadają ton afektywny doświadczeniom;
b) predyspozycje genetyczne do doświadczania zdarzeń pozytywnych lub negatywnych wpływają na zadowolenie z życia, a przez nie na zadowolenie z poszczególnych jego sfer. Mają podobny wpływ na wszystkie postawy i oceny, dlatego związki między ocenami uważane są przez badaczy za „pozorne” – są efektem różnego natężenia cech;
c) w podejściu dyspozycyjnym zakłada się, że cechy różnicują oceny jakości życia niezależnie od innych zmiennych (czasu, sytuacji, oraz innych cech); tłumaczy to, dlaczego pewne osoby są zawsze bardziej zadowolone niż inne;
d) w podejściu różnicowym zakłada się, iż celem badań jest wykrywanie stałych różnic w jakości życia między ludźmi, a najlepszym sposobem na ich wykrywanie są badania nomotetyczne.
U podstaw wszystkich tych teorii leży wspólne założenie, że ludzie „z natury” różnią się cechami, a cechy mają stały wpływ na emocje oraz interpretacje sytuacji, co prowadzi do wniosku, iż w konsekwencji wpływają one na względnie stałe różnice w jakości życia (w każdej sytuacji pewne osoby są bardziej szczęśliwe niż inne). Teorie te pomijają wpływ środowiska, ponieważ jego interpretacja uwarunkowana jest od cech jednostki.
