Wgląd jest powszechnie używanym w psychologii, psychiatrii i psychoterapii pojęciem odnoszącym się do zdolności osoby do zrozumienia własnych myśli, emocji, motywacji oraz zachowań. Wgląd ma charakter poznawczy przejawiający się w umiejętności introspekcji i zrozumienia własnego umysłu oraz zachowań, zdolności do refleksji nad własnym życiem i stanami psychicznymi, zdolności do uświadomienia sobie swoich mocnych i słabych stron, potrzeb, pragnień oraz konfliktów emocjonalnych. W psychologicznym ujęciu wgląd z reguły utożsamiany jest ze zmianą jakościową: oznacza nagłe, nieoczekiwane zrozumienie problemu, a wraz z nim jego przyczyn. Wgląd pełni kluczową rolę w procesie samopoznania i samorozwoju.
W psychiatrii wgląd odnosi się do stopnia, w jakim pacjent rozumie swoją chorobę, jej nasilenie oraz konsekwencje, co wpływa na podejmowanie decyzji dotyczących leczenia. Jest to zdolność pacjenta do zrozumienia związku między jego przeszłymi doświadczeniami a obecnym stanem rzeczy. Wgląd może przybierać różne formy, począwszy od zaprzeczania istnieniu choroby, aż po pełną akceptację i świadomość wpływu choroby na własne życie oraz życie innych. Pacjent może stopniowo rozwijać wgląd w trakcie terapii, co jest kluczowe dla skutecznego postępu w leczeniu. Osoby mające pełniejszy wgląd są bardziej skłonne do współpracy z lekarzami i terapeutami oraz podejmowania działań mających na celu poprawę swojego stanu zdrowia psychicznego. Wgląd jest więc istotnym czynnikiem w procesie diagnozowania i leczenia zaburzeń psychicznych.
Wgląd jest kluczowym elementem w procesie terapeutycznym, zwłaszcza w terapii psychoanalitycznej i terapii poznawczo-behawioralnej. Osoba posiadająca zdolność wglądu jest bardziej skłonna do samodzielnego radzenia sobie z problemami emocjonalnymi, podejmowania właściwych decyzji oraz podejmowania działań mających na celu poprawę swojego stanu psychicznego.
Brak wglądu może występować w niektórych zaburzeniach psychicznych, takich jak psychoza czy niektóre zaburzenia osobowości, gdzie osoba może być nieświadoma lub niezdolna do zrozumienia swoich myśli i zachowań. Wgląd może być również trudny do osiągnięcia w sytuacjach, gdzie występuje silna negacja, obrona przed bolesną rzeczywistością lub brak samoświadomości.
Wgląd w chorobę
Wgląd w chorobę w psychiatrii jest synonimem krytycyzmu, cechą myślenia wyrażającą się w zdolności do właściwej oceny własnych przeżyć, postaw oraz zjawisk zachodzących w otoczeniu jednostki. Oksfordzki słownik psychiatryczny definiuje wgląd jako „wiedzę pacjenta o tym, że objawy jego choroby są nienormalnymi lub chorobowymi zjawiskami” (Campbell RJ., 1996). Ogólnie można przyjąć, iż wgląd w chorobę jest to zdolność do prawidłowej oceny własnego stanu psychicznego. Wgląd w chorobę to umiejętność świadomego rozpoznania i zrozumienia własnych problemów emocjonalnych, zachowań i myśli związanych z chorobą psychiczną. W przypadku osób z chorobami psychicznymi, wgląd w chorobę jest często ważnym elementem procesu leczenia i terapii. Osoby, które posiadają wgląd w chorobę, są bardziej skłonne do podjęcia działań mających na celu zmniejszenie objawów choroby oraz są bardziej skłonne do podjęcia leczenia.
Wgląd w chorobach psychicznych
Greenfield i wsp. wyróżnił pięć głównych czynników określających wgląd w chorobach psychicznych, a mianowicie: stosunek pacjenta do objawów, poczucie choroby, wyjaśnienie przyczyn choroby, świadomość ryzyka nawrotów, ocena zasadności leczenia (Dębowska, Grzywa, Karakuła, Urbańska, 1998). McEvoy i współpracownicy w swoich badaniach zwrócili uwagę na trzy aspekty wglądu w chorobę: poczucie choroby, stosunek do hospitalizacji i do leczenia. David założył, że wgląd ma trzy odmienne, lecz zachodzące na siebie wymiary:
1) poczucie choroby,
2) stosowanie się do leczenia,
3) zdolność do rozpoznawania niezwykłych przeżyć psychicznych jako patologicznych.
Beck odróżnił tzw. kliniczny wgląd w chorobę (stanowisko Greenfielda) od wglądu poznawczego, który definiuje jako zdolność pacjenta do korekcji błędnych interpretacji i zniekształconych przekonań” (Kokoszka, 2008). Poznawczy wgląd w chorobę łączony jest z obecnością procesów metapoznawczych (rozumianych jako zdolność człowieka do monitorowania i kontroli własnych procesów intelektualnych) takich jak umiejętność zdystansowania się do własnego błędnego rozumowania czy też otwartością na informacje zwrotne.
Wgląd w chorobę ma wyjątkowo istotne znaczenie w diagnozie oraz postępowaniu terapeutycznym w przypadku schizofrenii i innych psychoz z kręgu schizofrenii. Jednym z charakterystycznych objawów tych chorób jest jego brak bądź obecność w ograniczonym zakresie. Badania WHO dowodzą, iż brak wglądu jest zjawiskiem powszechnym w przypadku psychoz schizofrenicznych – 97% pacjentów przeżywających pierwszy epizod psychozy nie wiąże swoich objawów z procesem chorobowym (Dębowska, Grzywa, Karakuła, Urbańska, 1998). Przypuszcza się, iż słaby wgląd w chorobę determinowany jest przez zaburzenia funkcji poznawczych, badania dowodzą, iż pacjenci z niższym poziomem inteligencji mają gorszy wgląd. Pacjenci z rozpoznaniem schizofrenii charakteryzują się niższym poziomem wglądu w chorobę niż pacjenci z zaburzeniami schizoafektywnymi oraz depresjami psychotycznymi.
Rezultaty wielu badań wskazują na istnienie związku pomiędzy słabym wglądem, a psychopatologią schizofrenii. Niski poziom wglądu łączony jest również z gorszym rokowaniem i dłuższym czasem nieleczonej psychozy. Badania dowodzą, iż im większe poczucie choroby u pacjentów chorych psychicznie i świadomość korzyści z leczenia, tym łatwiej jest im stosować się do leczenia oraz korzystniejszy jest przebieg choroby. Wysoki poziom wglądu to jednocześnie wyższe ryzyko depresji doświadczanej w przebiegu schizofrenii oraz tendencji samobójczych. Badacze tego zagadnienia uważają, iż związek wglądu z depresją oraz fakt, iż u dużej części pacjentów brak wglądu utrzymuje się przez dłuższy czas, może sugerować iż brak wglądu spełnia obronną rolę (Gawęda, Buciński, Staniszewski, Słodki, Sym, Kokoszka, 2008).
Wgląd w chorobę może pomóc osobom z chorobami psychicznymi zrozumieć, dlaczego występują określone objawy i jak wpływają one na ich codzienne życie. Osoby z wglądem w chorobę są bardziej skłonne do akceptacji choroby i do podejmowania działań mających na celu poprawę swojego stanu zdrowia. Mogą one również łatwiej radzić sobie z przeciwnościami, jakie mogą się pojawić w związku z chorobą.