Wgląd w chorobę w psychiatrii jest synonimem krytycyzmu, cechą myślenia wyrażającą się w zdolności do właściwej oceny własnych przeżyć, postaw oraz zjawisk zachodzących w otoczeniu jednostki. Oksfordzki słownik psychiatryczny definiuje wgląd jako „wiedzę pacjenta o tym, że objawy jego choroby są nienormalnymi lub chorobowymi zjawiskami” (Campbell RJ., 1996). Ogólnie można przyjąć, iż wgląd w chorobę jest to zdolność do prawidłowej oceny własnego stanu psychicznego.
Greenfield i wsp. wyróżnił pięć głównych czynników określających wgląd w chorobach psychicznych, a mianowicie: stosunek pacjenta do objawów, poczucie choroby, wyjaśnienie przyczyn choroby, świadomość ryzyka nawrotów, ocena zasadności leczenia (Dębowska, Grzywa, Karakuła, Urbańska, 1998). McEvoy i współpracownicy w swoich badaniach zwrócili uwagę na trzy aspekty wglądu w chorobę: poczucie choroby, stosunek do hospitalizacji i do leczenia. David założył, że wgląd ma trzy odmienne, lecz zachodzące na siebie wymiary:
1) poczucie choroby,
2) stosowanie się do leczenia,
3) zdolność do rozpoznawania niezwykłych przeżyć psychicznych jako patologicznych.
Beck odróżnił tzw. kliniczny wgląd w chorobę (stanowisko Greenfielda) od wglądu poznawczego, który definiuje jako zdolność pacjenta do korekcji błędnych interpretacji i zniekształconych przekonań” (Kokoszka, 2008). Poznawczy wgląd w chorobę łączony jest z obecnością procesów metapoznawczych (rozumianych jako zdolność człowieka do monitorowania i kontroli własnych procesów intelektualnych) takich jak umiejętność zdystansowania się do własnego błędnego rozumowania czy też otwartością na informacje zwrotne.
Wgląd w chorobę ma wyjątkowo istotne znaczenie w diagnozie oraz postępowaniu terapeutycznym w przypadku schizofrenii i innych psychoz z kręgu schizofrenii. Jednym z charakterystycznych objawów tych chorób jest jego brak bądź obecność w ograniczonym zakresie. Badania WHO dowodzą, iż brak wglądu jest zjawiskiem powszechnym w przypadku psychoz schizofrenicznych – 97% pacjentów przeżywających pierwszy epizod psychozy nie wiąże swoich objawów z procesem chorobowym (Dębowska, Grzywa, Karakuła, Urbańska, 1998). Przypuszcza się, iż słaby wgląd w chorobę determinowany jest przez zaburzenia funkcji poznawczych, badania dowodzą, iż pacjenci z niższym poziomem inteligencji mają gorszy wgląd. Pacjenci z rozpoznaniem schizofrenii charakteryzują się niższym poziomem wglądu w chorobę niż pacjenci z zaburzeniami schizoafektywnymi oraz depresjami psychotycznymi.
Rezultaty wielu badań wskazują na istnienie związku pomiędzy słabym wglądem, a psychopatologią schizofrenii. Niski poziom wglądu łączony jest również z gorszym rokowaniem i dłuższym czasem nieleczonej psychozy. Badania dowodzą, iż im większe poczucie choroby u pacjentów chorych psychicznie i świadomość korzyści z leczenia, tym łatwiej jest im stosować się do leczenia oraz korzystniejszy jest przebieg choroby. Wysoki poziom wglądu to jednocześnie wyższe ryzyko depresji oraz tendencji samobójczych. Badacze tego zagadnienia uważają, iż związek wglądu z depresją oraz fakt, iż u dużej części pacjentów brak wglądu utrzymuje się przez dłuższy czas, może sugerować iż brak wglądu spełnia obronną rolę (Gawęda, Buciński, Staniszewski, Słodki, Sym, Kokoszka, 2008).
