Myślenie jest wieloznacznym pojęciem, które w kontekście przetwarzania informacji sprowadza się do dwóch głównych czynności: tworzenia i przetwarzania złożonych reprezentacji poznawczych, takich jak wyobrażenia, pojęcia czy zdania oraz operowania nimi w celu osiągnięcia różnych celów, co ostatecznie pozwala na wypracowanie wniosków i skuteczne reagowanie na otoczenie zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne.
Reprezentacje poznawcze stanowią zbiór wiedzy, którą jednostka posiada o świecie. Podstawowym sposobem analizy procesów myślowych pacjenta jest badanie jego wypowiedzi, które z jednej strony odzwierciedlają jego umiejętności językowe, a z drugiej – komunikacyjne – zdolność do porozumiewania się.
Objawy zaburzeń myślenia
Zaburzenia myślenia to stan, w którym procesy poznawcze i myślowe jednostki są zaburzone. Mogą one wpływać na sposób, w jaki jednostka myśli, przetwarza informacje, formuje przekonania i wydaje sądy. Zaburzenia myślenia są często obserwowane w różnych schorzeniach psychicznych, takich jak schizofrenia, zaburzenie afektywne dwubiegunowe, depresja, zaburzenia lękowe i inne.
W zaburzeniach myślenia może występować dezorganizacja myślenia, co objawia się trudnościami w utrzymaniu logicznego toku myślenia, tworzeniu sensownych zdań lub skakaniem z tematu na temat. Mogą również występować trudności w koncentracji i trudności w przetwarzaniu informacji.
Zaburzenia treści myślenia
- Myśli nadwartościowe (idee nadwartościowe) – nadmierne, nieuzasadnione zainteresowanie jakąś ideą lub przekonaniem, które dominuje nad innymi myślami i aktywnościami.
- Automatyzmy psychiczne
- Myśli natrętne (obsesje, natręctwa myślowe) – powracające, niechciane myśli, które wywołują silny niepokój. Często są związane z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym.
- Urojenia – fałszywe przekonania, które są utrzymywane pomimo dowodów przeciwnych. Mogą one obejmować różne tematy, takie jak prześladowania, wielkości, religii, zazdrości czy somatyczne (dotyczące zdrowia).
- Fobie
Analizując problematykę zaburzeń treści myślenia warto zauważyć, że efektywnym sposobem elaboracji tematu jest traktowanie ich poprzez pryzmat stopnia nasilenia występowania patologii na kontinuum, na którego pierwszym krańcu znajduje się – prawidłowe myślenie, a na przeciwnym – urojenia1:
• myślenie prawidłowe
• omyłki
• przesądność
• idee nadwartościowe
• doświadczenia podobne do psychotycznych
• natręctwa myślowe z depersonalizacją
• nastawienie urojeniowe
• kłamstwo patologiczne
• fanatyzm
• fantazje podobne do urojeń
• sądy podobne do urojeń (jeżeli w wskutek farmakoterapii zostanie wyhamowany proces patologicznego funkcjonowania szlaków dopaminergicznych, to powstające po tym czasie fałszywe
treści przybierają postać sądów podobnych do urojeń bądź interpretacji popsychotycznych i stanowią wyjaśnienia poznawcze będące próbą nadania sensu ustąpieniu objawów wytwórczych, przez co nie można im przypisać statusu urojeń)
• urojenia
Przykłady zaburzeń treści myślenia
Nastawienie urojeniowe
Nastawienie urojeniowe to nieufny stosunek do rzeczywistości, charakteryzujący się raczej niejasnymi przypuszczeniami niż jednoznacznie fałszywymi sądami. Może występować jako faza wstępna kształtowania się urojeń, stała cecha myślenia (np. w zaburzeniach osobowości), lub okresowo, na przykład w sytuacjach konfliktowych czy stanach zagrożenia.
Fantazje podobne do urojeń
Fantazje urojeniowopodobne to reakcje typu histerycznego, które mogą występować izolowanie lub współistnieć z innymi reakcjami histerycznymi. Charakteryzują się brakiem trwałości, powierzchownością, zmiennością i zależnością od chwilowej sytuacji, takich jak wydarzenia, rozmowy czy lektury. W przypadkach przewlekłych, w przeciwieństwie do urojeń, mają uboższy, bledszy obraz kliniczny z cechami sztuczności i teatralności. Zjawisko to występuje głównie u więźniów.
Sądy podobne do urojeń
Jeżeli w wskutek farmakoterapii zostanie wyhamowany proces patologicznego funkcjonowania szlaków dopaminergicznych, to powstające po tym czasie fałszywe treści przybierają postać sądów podobnych do urojeń bądź interpretacji popsychotycznych i stanowią wyjaśnienia poznawcze będące próbą nadania sensu ustąpieniu objawów wytwórczych, przez co nie można im przypisać statusu urojeń.
Doświadczenia podobne do psychotycznych
Doświadczenia podobne do psychotycznych obejmują dopatrywanie się aluzji lub podwójnych znaczeń w wypowiedziach innych osób, poczucie bycia prześladowanym, szczególną bliskość z Bogiem, poczucie bycia niezwykłą lub specjalną osobą, przekonanie o istnieniu spisku przeciwko jednostce, wiarę w popełnianie większej ilości grzechów niż większość ludzi oraz powracanie myśli echem.
Urojenia
Urojenia to fałszywe, nieprawdziwe fałszywe sądy osoby znajdującej się aktualnie w stanie psychozy lub przekonania zniekształcone, które są trwale zakorzenione w umyśle jednostki, pomimo braku odpowiednich dowodów lub argumentów potwierdzających ich prawdziwość. Urojenia mogą występować w różnych formach i tematach, takich jak prześladowcze, wielkościowe, paranoiczne, urojenia zmiany tożsamości lub wpływu, i mogą istotnie zakłócać funkcjonowanie jednostki oraz jej relacje społeczne. Urojenia są częstym objawem różnych zaburzeń psychicznych, takich jak schizofrenia, zaburzenie schizoafektywne, zaburzenie nastroju, zaburzenie urojeniowe, a także mogą być związane z zaburzeniami osobowości.
Osoba może wierzyć, że jej myśli i działania mają magiczny wpływ na rzeczywistość. Może to prowadzić do nieracjonalnych przekonań i działaniami opartymi na irracjonalnych przekonaniach.
Myślenie katastroficzne
Osoba ma skłonność do skupiania się na negatywnych przewidywaniach i przekonaniu o najgorszych możliwych wynikach sytuacji. Może to prowadzić do nadmiernej troski, lęku i unikania.
Myślenie paranoidalne
Osoba ma tendencję do nieuzasadnionego podejrzliwości, przekonania o prześladowaniu lub spisku przeciwko sobie. Może to prowadzić do myśli obsesyjnych i uporczywych lęków.
Myślenie czarno-białe
Osoba ma trudności z dostrzeganiem odcieni szarości i rozumieniem subtelności i złożoności sytuacji. Myśli są uproszczone i podzielone na skrajne kategorie, takie jak „dobry” i „zły”, „wszystko” lub „nic”.
Myśli nadwartościowe
Są przekonaniami, które wywierają znaczący wpływ na decyzje, zachowania oraz ogólną postawę jednostki. Stanowią one częsty element w działaniach twórców i racjonalizatorów. Gdy całe zachowanie zostaje podporządkowane nadmiernym myślom i ideom, może to prowadzić do ekstremalnych, fanatycznych zachowań, co może wskazywać na obecność zaburzeń osobowości.
Myśli natrętne
Znane również jako obsesje, są myślami, które powracają uporczywie i narzucają się jednostce z poczuciem przymusu, pomimo prób ich oddalenia. Chory zazwyczaj traktuje te myśli jako własne, jednakże są one uciążliwe i często powodują cierpienie psychiczne. Przykłady obsesji obejmują długotrwałe poszukiwanie zapomnianego nazwiska lub miejsca, liczenie w myśli do określonej liczby przed podjęciem ważnej czynności, czy też uporczywe doznawanie wątpliwości. Pomimo świadomości ich absurdalności, jednostka często nie może się ich uwolnić, co może znacząco wpływać na jej funkcjonowanie i jakość życia.
Zaburzenia formy myślenia (formalne zaburzenia myślenia)
Zaburzenia toku myślenia
Jest to stan, w którym osoba ma trudności z utrzymaniem spójności myśli i logicznego porządku. Mogą pojawiać się rozproszone i niezwiązane ze sobą myśli, utrata logicznego przepływu myśli i trudności w wyrażaniu się.
Przyśpieszenie
Myślenie przyspieszone charakteryzuje się szybkim tempem myśli, często prowadzącym do gonitwy myśli, gdzie myśli przeskakują z jednego tematu na inny bez wyraźnej logiki. Jest to często spotykane w manii.
Spowolnienie (zahamowanie)
Myślenie spowolnione cechuje się wolnym tempem myślenia, trudnościami w koncentracji i długimi przerwami między myślami. Jest to często obserwowane w depresji.
Otamowanie
To nagłe zatrzymanie się w toku myślenia, po którym następuje przerwa, a osoba nie może przypomnieć sobie, o czym myślała przedtem. Jest to typowe dla schizofrenii.
Perseweracje
Myślenie perseweracyjne to uporczywe powtarzanie tych samych myśli lub tematów, mimo że są one już nieadekwatne do kontekstu rozmowy. Jest to często spotykane w organicznych zaburzeniach mózgu i niektórych formach zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych.
Myślenie autystyczne
Myślenie konkretystyczne – trudności w myśleniu abstrakcyjnym i skłonność do dosłownego rozumienia rzeczywistości. Może występować w autyzmie oraz niektórych zaburzeniach rozwojowych.
Lepkość myślenia
Ambisentencja
Depresonalizacja
Derealizacja
Zaburzenia funkcji myślenia
Rozkojarzenie
Myślenie rozkojarzone (zaburzenia koherencji myślenia) cechują myśli, które są niepowiązane i chaotyczne, co prowadzi do trudności w formułowaniu spójnych wypowiedzi. Wypowiedzi cechuje brak logicznej i spójnej struktury myślenia, prowadzący do chaotycznych i niespójnych wypowiedzi. Często występuje w schizofrenii.
Nazywana również splątaniem, jest zaburzeniem myślenia, które objawia się w rozrywaniu związków między różnymi częściami myślenia. Jest to rodzaj zaburzenia struktury myślenia, które powoduje utratę spójności wypowiedzi, zwłaszcza w ramach zdań. Aby opisać dezorganizację wypowiedzi, często używa się metafory „sałaty słownej”. Inkoherencja może wystąpić w przebiegu ostrej psychozy z zaburzeniami świadomości, na przykład w zespole splątaniowym (amentywnym), jak również w ostrym przebiegu schizofrenii.
Zaburzenia myślenia mogą mieć poważne konsekwencje dla codziennego funkcjonowania i jakości życia jednostki. Ważne jest konsultowanie się z wykwalifikowanym specjalistą, który może dokonać dokładnej diagnozy i ustalić odpowiednią formę interwencji terapeutycznej. Terapia psychologiczna, w tym psychoterapia poznawczo-behawioralna, może być pomocna w radzeniu sobie z tymi zaburzeniami.
1 dr n. med. Ryszard Kujawski, Urojenia usystematyzowane – diagnostyka i orzecznictwo sądowe (w:) http://www.szpital-psychiatryczny.swiecie.pl/sites/default/files/pliki/psychiatria_detencyjna/Prezentacja%20nr%204%20-%20RK%20-%20Urojenia%20%20usystematyzowane.pdf