Czym są mechanizmy obronne i jakie mają znaczenie?
Koncepcja mechanizmów obronnych wprowadzona do psychologii została przez Zygmunta Freuda. Według twórcy psychoanalizy mechanizmy obronne stosowane są przez ludzi nawykowo oraz nieświadomie. Mechanizmy obronne są używane przez umysł jako strategie obronne mające na celu ochronę przed nieprzyjemnymi myślami, uczuciami bądź sytuacjami. Pełnią one funkcję przystosowawczą i w różnym stopniu nasilenia występują praktycznie u wszystkich ludzi, stosowane jednak nadmiernie lub nieadekwatnie mogą być dysfunkcjonalne. Freud zakładał, że psychika jest uwarunkowana układem zdeterminowanych wrodzonymi popędami nieświadomych sił, które określają kierunek wszelkich świadomych działań. Według tej koncepcji ludzka motywacja w dużym stopniu ma również nieuświadomiony charakter, a sama świadomość jest jedynie „powierzchnią psychiki” stanowiącą przejaw osobowości.
Według freudowskiego strukturalnego modelu wyróżnić można trzy instancje osobowości: id, ego oraz superego. Kierujące się zasadą rzeczywistości – ego oraz superego – podejmują racjonalne decyzja, ale tylko częściowo są świadomymi instancjami osobowości. W koncepcji Freuda nieświadomą część ego wypełniają mechanizmy obronne. Konstytuują się poprzez nawarstwianie różnych oddziaływań wychowawczych prowadząc do wytworzenia norm oraz wartości, którymi kieruje się superego, które jest instancją osobowości pełniącą funkcję sumienia (zakazuje czego robić nie można) oraz ja idealnego (nakazuje jak być powinno oraz co należy zrobić aby to osiągnąć). Id natomiast jest jedyną w pełni nieświadomą instancją osobowości, jej funkcjonowanie zdeterminowane jest zasadą przyjemności (rozładowywanie napięć wewnątrzpsychicznych).
Konflikty wewnątrzpsychiczne są zatem nieuchronną konsekwencją współistnienia wzajemnie sprzecznych celów ego, superego oraz id i według Freuda są naturalną częścią ludzkiego doświadczenia, jednakże ich nadmiarowa ilość może wywoływać lęk, którego pojawienie się powoduje konieczność uruchomienia przez ego mechanizmów obronnych. Stig Fahnér definiuje mechanizmy obronne jako „struktury psychiczne ego, których funkcją jest zażegnanie lękotwórczej groźby, skierowanej przeciw ego. Mechanizmy obronne usuwają lub osłabiają zagrożenie przy pomocy opracowania psychicznego”[1]. Mechanizmy obronne są więc w tym ujęciu stałą strukturą psychiczną funkcjonującą w obrębie ego.
Rodzaje mechanizmów obronnych
W systemowym ujęciu osobowości wyróżnia się kilka rodzajów mechanizmów przystosowawczych: mechanizmy obronne, restrukturalizacyjne, manipulacyjne oraz odreagowania. W sytuacjach dysonansu poznawczego, rozbieżności informacyjnej, a przede wszystkim w sytuacjach niedoboru informacji podtrzymujących strukturę „ja”, w ludzkiej psychice uruchamiane są określone procesy adaptacyjne, z których mechanizmy obronne wydają się mieć najważniejsze znaczenie. Funkcja mechanizmów obronnych polega na takim moderowaniu bądź zniekształcaniu procesów poznawczych aby prowadziło to do zniesienia dysonansu poznawczego w efekcie czego obniżeniu ulega poziom aktywacji oraz następuje redukcja poziomu lęku, poczucia winy oraz frustracji. Badania wykazują istnienie korelacji pomiędzy nasileniem lęku, poziomem egocentryzmu a częstotliwością i długotrwałością stosowania mechanizmów obronnych.
Badania wskazują, że chorzy na schizofrenię częściej niż osoby zdrowe używają mechanizmów obronnych zaprzeczania i intelektualizacji. Wśród hipotez tego, że chorzy na schizofrenię paranoidalną częściej używają mechanizmów intelektualizacji i zaprzeczania są wymieniane takie czynniki jak: młody wiek pacjentów, krótki czas trwania choroby, brak objawów negatywnych, oraz badaniem przeprowadzanym już w czasie wyraźnego złagodzenia objawów psychotycznych.
Mechanizmy obronne dzielimy na pierwotne mechanizmy obronne oraz wtórne mechanizmy obronne. Pierwotne mechanizmy obronne ze względu na to, że pojawiają się w rozwoju człowieka najwcześniej, są uważane za bardziej prymitywne. Wtórne mechanizmy obronne są natomiast dojrzalsze gdyż pojawiają się na późniejszych etapach rozwoju osobniczego, z tego powodu określane są również jako mechanizmy wyższego rzędu.
Pierwotne mechanizmy obronne
Pierwotne mechanizmy obronne to nieświadome strategie psychiczne, których celem jest ochrona osobowości przed zagrożeniami i stresem. Te wrodzone reakcje są typowe dla wczesnych etapów rozwoju i mogą być zauważone nawet u niemowląt. Należą do nich m.in. zaprzeczanie czy identyfikacja z agresorem. Mechanizmy te pomagają jednostce radzić sobie z trudnymi sytuacjami, jednak mogą prowadzić do zniekształcenia rzeczywistości czy niezdrowego sposobu radzenia sobie z emocjami.
Idealizacja i dewaluacja
Identyfikacja projekcyjna
Introjekcja
Omnipotencja
Omnipotentna kontrola
Projekcja
Prymitywne wycofanie
Rozszczepienie
Zaprzeczenie
Wtórne mechanizmy obronne
Wtórne mechanizmy obronne to bardziej złożone i dojrzalsze strategie psychiczne, stosowane w reakcji na zagrożenia i stres. W przeciwieństwie do pierwotnych, są bardziej świadome i rozwijają się wraz z doświadczeniem życiowym. Wśród nich można wymienić sublimację, intelektualizację czy racjonalizację. Te mechanizmy pozwalają jednostce przystosować się do trudnych sytuacji poprzez przekształcenie negatywnych emocji w konstruktywne działania lub myśli. Choć mogą być skuteczne, nadmierne ich wykorzystanie może prowadzić do unikania rzeczywistych problemów lub dystansowania się od własnych uczuć
Acting out
Anulowanie
Identyfikacja
Intelektualizacja
Izolacja
Moralizacja
Odwrócenie
Przemieszczenie
Racjonalizacja
Reakcja upozorowana
Regresja
Segmentacja
Seksualizacja
Sublimacja
Wyparcie
Zwracanie przeciw Ja
[1] S. Fhanér, Słownik psychoanalizy, GWP, Gdańsk 1996, s. 106.
